تفسیر_ مگر ابلیس از ملائک بود که باید بر آدم (علیه السلام) سجده می‌کرد؟

آیاتی که برای جزء 30 انتخاب کردیم، مربوط به آیات 34 تا 38 بقره است که آیاتی از ماجرای آدم نبی علیه‌السلام را در بر دارد. در آیه34 می‌خوانیم:

«وَ إِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ أَبَى وَ اسْتَكْبَرَ وَ كَانَ مِنَ الْكَافِرِینَ»

و [یاد کن] هنگامی که به ملائک گفتیم: به آدم سجده کنید، [پس] سجده کردند مگر ابلیس که سر پیچید و تکبّر کرد و از کافران شد.

نکته تفسیری: در این آیات خداوند می‌فرماید به ملائک گفتیم برای آدم سجده کنید؛ پس سجده کردند جز ابلیس؛ (او) سر باز زد، تکبر کرد و برای همیشه از کافران شد. سؤال این است که خداوند به ملائک فرمود بر آدم‌ علیه‌السلام سجده کنید؛ چه ارتباطی با ابلیس داشت؟

پاسخ این است که روایات ما گویای آن است که ابلیس تا آن زمان هم‌موقعیت با ملائک بود نه از جنس آنان. جمیل‌بن‌دراج نقل کرده است که طیّار به من گفت «ابلیس از ملائکه نبوده چرا که خداوند فقط به ملائکه امر کرد که به آدم علیه السلام سجده کنند، اما ابلیس گفت: سجده نمی‌کنم.

پس هنگامی‌که ابلیس سجده نکرد، در واقع معصیت نکرده چون اساساً او از ملائکه‌ای که خداوند به آن‌ها امر به سجده کرده، نبوده است».

[برای حلّ این مسئله] با هم به خدمت امام صادق علیه‌السلام رفتیم.

طیّار در پی یافتن جواب به امام عرض کرد: «فدایت شوم، به نظرت آنجا که خداوند مؤمنین را با کلام خویش ندا می‌دهد: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ آیا منافقان نیز همراه مؤمنین در این ندا داخل شوند»؟

فرمود: «بله، منافقان، گمراهان و همه‌ی‌کسانی که در ظاهر اقرار به ایمان می‌کنند در این ندا وارد می‌شوند.

ابلیس نیز از جمله‌کسانی بود که همراه مؤمنین در ظاهر اقرار به ایمان کرد»¹؛ ( الوافی,  ج26، ص507)

در روایتی دیگر فرمود «کَانَ إِبْلِیسُ مِنْهُمْ بِالْوَلَاءِ وَ لَمْ یَکُنْ مِنْ جِنْسِ الْمَلَائِکَهًِْ؛ ابلیس به خاطر همراهی و نزدیکی با ملائک، از آنان به شمار می‌آمد، اما از جنس آن‌ها نبود.»

بنابراین از این تفسیر امام صادق علیه‌السلام بر می‌آید که خطاب خداوند به ملائک، در واقع خطاب به ابلیس هم است،‌ چرا که همگی در یک جمع و یک موقعیت حضور داشتند، نشان به اینکه خداوند فرمود او إبا و تکبر کرد؛ یعنی او خود دانست که خطاب خداوند متوجه او هم است.

نکته رفتاری: ملائک به مثابه شخصیت‌های مثبت این داستان حقیقی هستند و ابلیس، نماد انسان‌های منفی.

آدم علیه‌السلام نیز به عنوان خلیفه خداست که نقش واسط بین خدا و خلایق را بر عهده دارد بلکه باید گفت مجرای إعمال برنامه‌های خدا و مجری این برنامه‌هاست و خدا از طریق او کار انجام می‌دهد. بنابراین اطاعت از امر خدا باید همراه با اطاعت از منویات او باشد و از مهم‌ترین منویات خدا، سر تسلیم نهادن نسبت به برگزیدگان اوست.

اما کسانی که همچون ابلیس نسبت به این مسئله موضع منفی دارند، یعنی از این اطاعت خدا سر باز می‌زنند و تکبر به خرج می‌دهند، رانده‌ی درگاه خدا و از کافران محسوب می‌شوند. نمونه آن را در تاریخ صدر اسلام و در ماجری تلخ سقیفه مشاهده کردیم؛ مؤمنانی که به حرف پیامبر که همان حرف خداست، گوش دادند، سرافراز شدند، اما آنها که از فرمان الهی سر باز زدند، در واقع إبا کردند، تکبر کردند و در نهایت در جرگه کفار در آمدند.

اتفاقاً امام رضا علیه‌السلام در روایتی به این تشابه اشاره کردند. حضرت فرمود «مثال مؤمنانی که ولایت امیر مؤمنان علیه‌السلام را در روز غدیر قبول کردند، مانند ملائکه‌ای است که بر آدم سجده کردند و مَثَل کسانی که ولایت ایشان را در روز غدیر نپذیرفتند، همانند ابلیس است و در این روز، آیه اکمال نازل شد؛ مَثَلُ الْمُؤْمِنِینَ فِی قَبوُلِهِمْ وَلَاءَ اَمِیرِ الْمُؤْمِنینَ فِی یَوْمِ غَدِیرِ خُمّ کَمَثَلِ الْمَلَائِکَۀِ فِی سُجُودِهِمْ لِآدَمَ وَ مَثَلُ مَنْ اَبَی وِلَایَۀ اَمِیرِ الْمُؤْمِنینَ فِی یَوْم الْغَدِیرِ، مثل اِبْلِیس وَ فِی هَذَا الْیَوْمِ اُنْزِلَتْ هَذِهِ الْآیَۀِ: «اَلْیَوْم اَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینُکُمْ»

(إقبال الأعمال (ط – القدیمة)، ج‏1، ص465)

—————————
پاورقی:
^{1. عَنْ جَمِیلٍ قَالَ: کَانَ الطَّیَّارُ یَقُولُ لِی: إِبْلِیسُ لَیْسَ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ وَ إِنَّمَا أُمِرَتِ الْمَلَائِکَهًُْ بِالسُّجُودِ لآِدَمَ فَقَالَ إِبْلِیسُ؟ لَا أَسْجُدُ فَمَا لِإِبْلِیسَ یَعْصِی حِینَ لَمْ یَسْجُدْ وَ لَیْسَ هُوَ مِنَ الْمَلَائِکَهًِْ. قَالَ: فَدَخَلْتُ أَنَا وَ هُوَ عَلَی أَبِی‌عَبْدِ‌اللَّهِ قَالَ: فَأَحْسَنَ وَ اللَّهِ فِی الْمَسْأَلَهًِْ فَقَالَ جُعِلْتُ فِدَاکَ أَ رَأَیْتَ مَا نَدَبَ اللَّهُ عَزَّ‌وَ‌جَلَّ إِلَیْهِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ قَوْلِهِ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَ دَخَلَ فِی ذَلِکَ الْمُنَافِقُونَ مَعَهُمْ قَالَ نَعَمْ وَ الضُّلَّالُ وَ کُلُ مَنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَهًِْ الظَّاهِرَهًِْ وَ کَانَ إِبْلِیسُ مِمَّنْ أَقَرَّ بِالدَّعْوَهًِْ الظَّاهِرَهًِْ مَعَهُم.}