تفسیر ساختاری سوره صف و جایگاه شناسی انقلاب اسلامی ایران برپایه آن

دانلود فایل PDF مقاله

نشریه‌_علمی‌ مطالعات تفسیري 

سال ١٣، پاییز ١٤٠١، شماره ٥١

مقاله‌ علمی‌ ـ پژوهشی‌

صفحات: ١٥٨ ـ ١٣١

Scientific Journal_ Commentary Studies

٥١ No. ,٢٠٢٢ ,Autumn١٣ Vol. Scientific Research Article

تفسیر ساختاري سورة »صف« و جایگاه شناسی انقاب اسامی ایران بر پایه آن

دکترحامد ضیاءفر 

دکترسید مجید مطهری‌نژاد 

دکترامیرحسین‌ محیط‌ 

چکیده

پژوهشگرانی‌ که‌ به‌ مطالعه‌ ساختاری‌ سوره صف‌ پرداخته‌اند، محور آیات سوره را جهاد در راه خدا یا برخی‌ از اصول دین‌ دانسته‌اند. اگرچه‌ این‌ مفاهیم‌ کلان در سوره مورد اشاره قرار گرفته‌ است‌، اما موضوع اختصاصی‌ و سبب‌ تباین‌ آن از دیگر سور قرآن را روشن‌ نمی‌سازد. روش این‌ پژوهش‌، چینش‌ زمانی‌ وقایع‌ مطرح شده در سورة صف‌، با نگاه ساختاری‌ به‌ آیات آن است‌. محور سوره در این‌ نگاه، پیشبرد برنامه‌ ارتقائی‌ خداوند در پهنه‌ای‌ عظیم‌ و رشد جامعه‌ای‌ از مؤمنان  در مسیر ظهور امام زمان عجل الله تعالی فرجه است‌. تحقّق‌ این‌ برنامه‌ نظاممند و دقیق‌ با تام نمودن «نور اﷲ» و ارسال دو مرسوله‌ ارزشمند «الهدی‌» و «دین‌ الحق‌»، در ذیل‌ وجود رسول اﷲ صل الله علیه واله وسلم صورت می‌پذیرد. در میان جوامع‌ امت‌ رسول خدا صل الله علیه واله وسلم، رویدادهای‌ تاریخ‌ انقلاب اسلامی‌ ایران از هم‌خوانی‌ قابل‌ تأملی‌ با وقایع‌ مطرح شده در آیات پایانی‌ سوره صف‌ برخوردار است‌. تبیین‌ قرآنی‌ از انقلاب اسلامی‌ ایران، می‌تواند مبنایی‌ قابل‌ اتّکا برای‌ درك «ماهیت‌» و «آینده» این‌ انقلاب فراهم‌ نماید.

واژگان کلیدي

سورة صف‌، نوراﷲ، انصاراﷲ، ساختار سوره، انقلاب اسلامی‌ ایران.

دانلود فایل PDF مقاله

متن کامل:

بسم الله الرّحمن الرّحیم

تفسیر ساختاری سوره «صفّ»

و جایگاه‌شناسی انقلاب اسلامی ایران بر اساس آن

حامد ضیاءفر^*

سید مجید مطهری‌نژاد**

امیرحسین محیط***

چکیده

پژوهشگرانی که به مطالعة ساختاری سوره صفّ پرداخته‌اند، محور آیات سوره را «جهاد در راه خدا» یا برخی از اصول دین دانسته‌اند. اگرچه این مفاهیم کلان در سوره مورد اشاره قرار گرفته‌اند، اما موضوع اختصاصی و سبب تباین آن از دیگر سور قرآن را روشن نمی‌سازند. روش این پژوهش، چینش زمانی وقایع مطرح شده در سوره صفّ، با نگاه ساختاری به آیات آن است. محور سوره در این نگاه، پیشبرد برنامة ارتقائی خداوند در پهنه‌ای عظیم و رشد جامعه‌ای از مؤمنان در مسیر ظهور امام زمان (عج) است. تحقّق این برنامة نظام‌مند و دقیق با تام نمودن «نورُ الله» و ارسال دو مرسولة ارزشمند «الهدی» و «دین الحق»، در ذیل وجود رسول الله (ص) صورت می‌پذیرد. در میان جوامع امّت رسول خدا (ص)، رویدادهای تاریخ انقلاب اسلامی ایران از هم‌خوانی قابل تأمّلی با وقایع مطرح شده در آیات پایانی سوره صف برخوردار است. تبیین قرآنی از انقلاب اسلامی ایران، می‌تواند مبنایی قابل اتّکا برای درک «ماهیت» و «آیندة» این انقلاب فراهم نماید.

واژگان کلیدی: سوره صفّ، نورُ الله، انصارُ الله، ساختار سوره، انقلاب اسلامی ایران

 

1ـ طرح مسأله

اگرچه در تدریجی یا دفعی بودن نزول آیات سوره صف در میان محققان اختلاف نظر وجود دارد، در مورد انسجام و یک‌پارچگی آیات سوره تشکیکی دیده نمی‌شود (ابن عاشور، 1420: ۲۸/۱۵۳). در پاره‌ای از آثار، موضوع محوری این سوره بسیار گسترده توصیف شده است و در برخی دیگر، سوره صف به عنوان مجموعه‌ای منسجم از چهارده آیه به نظر می‌آید که حول محور «جهاد فی سبیل الله» گرد آمده‌اند (تدیّن، 1394: ۱۷؛ طباطبایی، 1417: ۱۹/۲۴۸؛ فخر رازی، 1420: ۲۹/۵۲۶). برخی موضوع «برتری دین اسلام بر سایر ادیان» را نیز بر این محور افزوده‌اند (مکارم شیرازی 1374: ۲۴/۵۷؛ سید قطب، 1412: ۶/۳۵۵۰). ابن عاشور هم در همین راستا، سبب نزول سوره را سر باز زدن جماعتی از مسلمانان از انقیاد در قبال امر جهاد می‌داند (ابن عاشور، 1420: ۲۸/۱۵۴).

خداوند سوره را با اشاره به تسبیح تمام موجودات آسمان‌ها و زمین آغاز می‌کند و در آیات ۲ و ۳، برخی مؤمنان مسلمان را مورد عتاب قرار می‌دهد. عتابی که علت آن با توجه به آیة ۴، سر باز زدن از جهاد در راه خدا است. سپس در آیات ۵ تا ۷ به بنی اسرائیل و سرپیچی آنها در قبال دو رسول بزرگوار الهی اشاره می‌فرماید و رفتار این یهودیان و مسیحیان از بنی اسرائیل را تلاش برای اطفاء نور خدا می‌خواند؛ در حالی که خداوند نور خود را تام می‌کند. تفاسیر، «نورُ الله» در آیة ۸ سوره صف را به مصادیق گوناگونی نسبت داده‌اند، که از آن جمله می‌توان به «اسلام»، «قرآن»، «دین»، «امامت»، «ولایت» و «وجود مبارک اهل بیت (ع)» اشاره نمود (قاریان و مجد فقیهی، 1393: 50-47). در آیة ۹، خداوند از ارسال رسول الله (ص) با دو مرسولة «الهدی» و «دین الحق»، با هدف غلبة این دین بر تمام راه و روش‌های دیگر سخن می‌گوید. در آیات ۱۰ تا ۱۳، خداوند با خطاب به مسلمانان مؤمنی که در معرض «عذاب الیم» قرار دارند، نسخه‌ای برای نجات از این عذاب مطرح می‌کند. راه نجات از این عذاب، که طبق نظر غالب مفسران ممکن است پس از مرگ، در برزخ یا قیامت، گریبان‌گیر این مؤمنان شود، ایمان حقیقی به خدا و رسول خدا (ص) و جهاد با جان و مال، در راه خدا است. جزای اُخروی عمل به این نسخه، پاداش‌هایی است که در آیة ۱۲ بیان شده‌اند. اما در آیة ۱۳، خداوند پاداش‌هایی «دنیایی» (طباطبایی، 1417: ۱۹/۲۴۸)، مشتمل بر «نصرتی از جانب خدا» و «فتحی نزدیک» و «بشارتی برای مؤمنان» را نیز بر آن می‌افزاید. آیة آخر سوره، بار دیگر با خطاب به همین مؤمنان، الگوی عملی حواریّون را برای آنان مطرح می‌سازد؛ کسانی که با تمام وجود خدا را یاری کردند و خداوند هم آنان را بر دشمنانشان غلبه داد.

اگرچه در نگاه نخست، این تصویر هم‌خوانی قابل قبولی با آیات سوره صف دارد، بررسی برخی نکات در مورد آن لازم به نظر می‌رسد. یکی از این نکات به پاداش‌های ذکرشده برای مؤمنان جهاد کننده در راه خدا در آیة ۱۳ سوره ارتباط دارد. بنا بر نظر بسیاری از مفسران، این پاداش‌ها در دنیا واقع می‌شوند (طبرسی، 1372: ۹/۴۲۳؛ طوسی، 1376: ۹/۵۹۷؛ طباطبایی، 1417: ۱۹/۲۶۰؛ فضل الله، 1419: ۲۲/۱۹۵؛ ابن عاشور، 1420: ۲۸/۱۷۵؛ فخر رازی، 1420: ۲۹/۵۳۲)، اما موارد متعددی در طول تاریخ، عمومیت قانون «پاداش دنیایی برای جهاد در راه خدا» را نقض می‌کنند.

شاید هیچ مجموعه‌ای به عنوان مصداق عملیِ آیة ۱۱، سزاوارتر از امام حسین (ع) و خاندان و اصحاب ایشان در عاشورا نباشد؛ در حالی که در ماجرای ایشان، پاداش‌های مطرح شده در آیة ۱۳ و به خصوص «فتح قریب» به چشم نمی‌خورد. بر این اساس، نمی‌توان به کلی‌گویی در این رابطه بسنده نمود و تحقّق نصر و فتح را برای مطلقِ جهاد فی سبیل الله برای هر گروه از مؤمنان در طول تاریخ وارد دانست. شاید به همین سبب است که بسیاری از مفسران، آیة ۱۳ را به مقطعی خاص، مانند فتح مکّه یا فتح سرزمین‌های دیگر در صدر اسلام نسبت داده‌اند (قرطبی، 1364: ۱۸/۸۹؛ طبرسی، 1372: ۹/۴۲۳؛ فضل الله، 1419: ۲۲/۱۹۵؛ ابن عاشور، 1420: ۲۸/۱۷۵). با این وجود، ذکر این مصادیق با بررسی دقیق ارتباطات میان آیات سوره همراه نبوده است. مجموعه موضوعات مطرح شده در سوره، خصوصاً در صورتی که ترتیب زمانی وقوع ماجراها مورد توجه قرار گیرد، بر هر گروه مؤمنِ جهادگر در راه خدا قابل انطباق نیست. بر این اساس، می‌توان نتیجه گرفت که در این سوره، موضوعی اختصاصی‌تر مدّ نظر است.

لازم به ذکر است که این موضوع منافاتی با مطالعه موردی آیات سوره، یا بررسی چند آیة متوالی از آن ندارد، بلکه مقصودِ این پژوهش، بررسی سوره صف به عنوان یک پیکرة واحد و منسجم است، تا چه‌بسا از این طریق بتوان مقاطعی از تاریخ گذشته یا آینده را از منظری قرآنی مورد تأمّل قرار داد. لذا در این نوشتار، بنا بر بررسی ادبی و بلاغی مفردات و ترکیبات سوره نیست؛ بلکه پژوهش حاضر از یک سو در پی درک موضوع اصلی جاری در سوره، با تکیه بر ارتباط جملات با یکدیگر است، و از سوی دیگر بر چینش زمانی وقایع مطرح شده در سوره و سنجش امکان ارتباط این مجموعه با مقاطع گوناگون تاریخ تمرکز دارد.

2ـ مطالعه ساختاری سوره صفّ

هدف این بخش، ارائة ساختاری پیشنهادی برای سوره است؛ به گونه‌ای که ارتباط منسجم بین اجزای سوره را روشن سازد و عاری از مسائل یادشده در بخش پیشین باشد. کلیّات این ساختار در ابتدا طرح می‌شود و در خلال قسمت‌های بعدی نوشتار، میزان انطباق آن با آیات سوره مورد مطالعه قرار می‌گیرد.

سوره صف، شصت و یکمین سوره قرآن و دارای 14 آیه است. در نگاهی کلی، این سوره به سه بخش قابل تقسیم است. خداوند در تنها آیة‌ بخش اوّل با اشاره به نظام تسبیح در محدودة «آسمان‌ها و زمین» و نقش‌آفرینی همة مخلوقات در آن، بر «العزیز» و «الحکیم» بودن خود تأکید می‌نماید: «سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزيزُ الْحَكيم‏» (صف/۱). آیات ۲ تا ۴، بخش دوم سوره را تشکیل می‌دهند. در ابتدای این بخش، نارضایتی خداوند نسبت به عدم همراهی عملی مؤمنان با لحنی فرازمانی ابراز شده و در ادامه، به درجه‌ای از همراهیِ مؤمنان محبوبِ خدا اشاره می‌شود.

بخش سوم به مجموعة پیوستة آیات 5 تا 14 سوره اختصاص دارد. این بخش با اشاره به واکنش‌های منفی قوم بنی اسرائیل در قبال دعوت‌های دو رسول الهی آغاز می‌شود و با تببین تغییرات اعمال شده از طریق ارسال رسول الله (ص)، به تشریح برنامة خدا برای رشد جمعی مؤمنان می‌رسد. بر اساس آیات میانی این بخش، تام کردن «نورُ الله» و ارسال رسول الله (ص) و مرسولات گرانقدر ایشان، به محصول «غلبه بر تمامی راه و روش‌ها» خواهند رسید. بدین ترتیب می‌توان آیات سوره را مطابق تصویر زیر در سه بخشِ «موضوع سوره»، «وضعیت موجود مؤمنان» و « برنامة خدایی برای ارتقاء مؤمنان» تقسیم نمود.

* همکار پژوهشی، گروه مطالعات قرآنی تمدن و مهدویت، اندیشکده راهبردی اربعین، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران؛ دانش‌آموختة دکتری الهیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران (نویسنده مسئول).

حامد ضیاءفر
متولد ۱۳۵۹
کارشناسی مهندسی مکانیک دانشگاه علم و صنعت
کارشناسی ارشد و دکترای الهیات گرایش فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه تهران

hamedziafar@ut.ac.ir

.

دکتر سید مجید مطهری‌نژاد

** استادیار، گروه فرهنگ و تمدن، دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات، دانشگاه امام صادق (ع)، تهران، ایران.

sm.motahari@isu.ac.ir

.

دکترامیرحسین محیط

*** دانشجوی دکتری، مدیریت رسانه، دانشگاه تهران.

ahmohit@ut.ac.ir

.

تصویر 1ـ ساختار کلی سوره صف و سه بخش اصلی آن

۱ـ۲ـ بخش اوّل سوره؛ موضوع سوره (آیة 1)

آغاز سخن هر گویندة حکیم با موضوع اصلی سخن وی ارتباطی جدّی دارد. علامه طباطبایی معتقد است که جز در‌ چند مورد استثنایی، مانند‌ سوره‌های‌ مریم (س) و توبه، در سایر سوره‌های طولانی، غرض سوره به عنوان براعت استهلال در ابتدا و با هدف حسن ختام در انتهای آن بیان می‌گردد (طباطبایی، 1417: ۱۴/۷۴).

آیة اوّل سوره صف حاکی از تسبیحی در پهنة تمام آسمان‌ها و زمین است. تمام موجودات، از اشیاء تا گیاهان، حیوانات و موجودات صاحب عقل مثل ملائک تا اندازه‌ای در نظام تسبیح خداوند نقش‌آفرینی می‌کنند. این آیه با دو اسم خاتمه می‌یابد: «… وَ هُوَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ» (صف/۱). این دو اسم بدون دلیل و ارتباط مستحکم با معنای مدّ نظر خداوند در این آیه به کار نرفته‌اند. مطابق با نظر برخی قرآن‌پژوهان در مورد اثرگذاری «خواتیم آیات»، این دو اسم بر بخش نخست آیه تأثیر خواهند داشت (به عنوان نمونه ر.ک. طباطبایی، 1417: ۲/۳۶۸؛ حسینی‌زاده، 1397: ۲۸؛ سراج صادقی و بابایی، 1391: 10). به عبارت دیگر، باید بتوان تأثیرگذاری عزّت و حکمت خداوندی و شکل گیری تسبیحی ارتقاءیافته را در ادامة سوره پیگیری نمود. صاحب التحقیق، اصل را در ریشه «عزز»، تفوّق و استعلا می‌داند که معانی دیگری چون شکست‌ناپذیری، تبعة آن هستند (مصطفوی، 1385: ۸/۱۳۸). فراهیدی در العین نیز در توضیح عزّت به مفاهیمی مانند قوّت، غلبه و رفعت اشاره نموده است (فراهیدی، ۱۴۰۹: ۵/۳۷۴). بر این اساس، می‌توان انتظار داشت در این سوره، تبیینی از برنامه‌ای ارتقائی، عزّت‌بخش و توأم با حکمت در پهنة آسمان‌ها و زمین ارائه شده باشد. به منظور تأیید صحّت یا ردّ این ادّعا، بررسی بخش‌های باقی‌مانده از سوره لازم به نظر می‌رسد.

2ـ2ـ بخش دوم سوره؛ وضعیت موجود مؤمنان (آیات 2 تا 4)

مخاطب اصلی کلام خداوند در سوره، نه تمام موجودات پهنة آسمان‌ها و زمین و نه حتی تمام انسان‌ها هستند؛ چرا که آیة دوم با خطابِ «یا أَیهَا الَّذینَ آمنوا» آغاز می‌شود و در تمام سوره نیز کلام خداوند معطوف به مؤمنان است (طباطبایی، 1417: ۱۹/۲۴۸). به تناسب جایگاه آیات و سیر کلام خداوند، درجة مشخصی از مؤمنان در هر آیه مدّ نظر است. خداوند در آیات 2 و 3 گروهی از مؤمنان را به دلیل دوگانگی قول و فعل و عدم همراهی عملی مورد عتاب قرار می‌دهد: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ (2) كَبُرَ مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ (3)» (صف/2 و 3).

پس از این توبیخ، خداوند با لحنی مثبت به پیکار گروهی دیگر در راه خود اشاره می‌نماید. این گروه در راه خدا به حرکت در می‌آیند و همانند بنائی مستحکم به پیش می‌روند: «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ الَّذینَ یُقاتِلُونَ فی سَبیلِهِ صَفًّا کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ» (صف/۴). بر اساس این آیه، مقصود از آیات قبل، بیان صرف توصیه‌هایی اخلاقی نبوده است. آغاز سوره با اشاره به حبّ خدا نسبت به این رفتار گروهی، دلالت بر محوریت حرکت الهی و جمعی در ادامة آن دارد (فضل الله، 1419: ۲۲/۱۸۱). بیان سوره با توصیف این دو درجه از مؤمنان در جامعة صدر اسلام به اتمام نمی‌رسد و ارتقاء مطرح شده در ابتدای سوره در آیات بخش سوم برای مؤمنان تبیین می‌شود.

۳ـ۲ـ بخش سوم سوره؛ برنامة خدایی برای ارتقاء مؤمنان (آیات 5 تا 14)

در آیات آغازین این بخش، روایتی پیوسته از ارسال سه «رسول» الهی بیان می‌شود: «وَ إِذْ قالَ مُوسى‏ …‏ وَ قَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ …» (صف/۵) و «وَ إِذْ قالَ عیسَى ابْنُ مَرْیَمَ یا بَنی‏ إِسْرائیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ … وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتی‏ مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ …» (صف/۶). ابراز واکنش‌های ناشایست در قبال موسی (ع) و عیسی (ع)، موجب محرومیت بنی اسرائیل از هدایت مطرح شده در سوره می‌گردد. توضیحات محوری در مورد برنامه ارتقائی خداوند با اشاره به ارسال رسول الله (ص) در ادامة آیات این بخش بیان شده است. بر این اساس، با تام نمودن «نورُ الله» و ارسال دو مرسولة ارزشمند «الهدی» و «دین الحق»، عناصر لازم برای دست‌یابی به «اظهار دین الحق بر تمامی راه و روش‌ها» به عنوان محصول نهایی سوره، فراهم می‌گردد. در این راستا، خداوند در آیات پایانی سوره گروهی از مؤمنان را در دو مرحله به همراهی با این برنامة عظیم و نقش‌آفرینی در آن فرا می‌خواند.

۱ـ3ـ۲ـ عدم هدایت قوم بنی اسرائیل به ارتقاء (آیات 5 تا 7)

مواجهة دو رسول الهی با قوم بنی اسرائیل در آیات ۵ تا ۷ توصیف شده است. در این آیات، برخی از مهم‌ترین موانع همراهی با برنامة ارتقائی خدا با اشاره به واکنش‌های ایمانی و رفتاری ناشایستِ این قوم در قبال موسی (ع) و عیسی (ع) بیان شده است. بر این اساس، هر دو ماجرا با اشاره به محرومیت و عدم هدایت قوم به پایان می‌رسد: «… وَ اللّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقینَ» (صف/۵) و «… وَ اللّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمینَ» (صف/۷). اشاره خداوند به عدم هدایت قوم بنی اسرائیل در حالی است که افرادی در این قوم، رفتاری کاملاً مورد تأیید خداوند دارند. این موضوع در مورد حواریّون در آیة آخر همین سوره تصریح شده است. این که در این آیات «قوم» ملاک قرار می‌گیرد و با وجود افرادی مانند حواریّون، از عدم هدایت قوم عیسی (ع) به ارتقاء مدّ نظر خداوند سخن گفته می‌شود، تأییدی دیگر بر این موضوع است که باید جریان سوره صف را به صورت وسیع و در حدّ جوامع بررسی نمود (ر.ک. فضل الله، 1419: ۲۲/۱۸۴).

انتقال کلام خداوند به دوران رسول الله (ص) در آیات همین بخش انجام می‌شود. بر اساس بشارت عیسی (ع)، پیشبرد مأموریت عظیم و پیوسته رسولان با آمدن رسول الله (ص) پیوندی مهم دارد: «… وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتی‏ مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ …» (صف/۶). توصیف رسول خدا (ص) در قرآن با عناوین گوناگونی چون یس، طه، احمد و غیره (مجلسی، ۱۴۰۳ق: ۱۶/۱۰۱)، متناسب با برنامة الهی و مأموریت ایشان در سوره‌ها و آیات گوناگون انجام شده است. بررسی چرایی استفاده از قالب «اسْمُهُ أَحْمَدُ» برای رسول الله (ص) در این آیه از سوره صف به پژوهشی مستقل نیازمند است.

2ـ3ـ2ـ تام کردن «نورُ الله» (آیات 8 و 9)

پس از بشارت عیسی (ع) به آمدن رسول الله (ص)، سخن از ارادة بَدان به اطفاء «نورُ الله» به میان می‌آيد: «یُریدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ …» (صف/۸). «نورُ الله» در روایات متعدّدی به مصادیقی چون «امیرالمؤمنین (ع)»، «ولایت»، «ولایت قائم (عج)»، «امامت» و «امام» تفسیر شده است (مجلسی، 1403: ۲۲/۱۴۹ و ۲۳/۳۲۰ و ۲۴/۳۳۶؛ کلینی، 1407: ۱/۱۹۶ و ۱/۴۳۲). این ارادة باطل حاکی از آشنایی دشمنان با اهمیت «نورُ الله» در پیشبرد برنامة ارتقائی خدا است. اگرچه بَدان توان خاموش کردن منبع مرتفع این نور را ندارند، اما از مدت‌ها قبل با جدّیت در حال مانع‌تراشی در برابر بهره‌مندی مؤمنان از آن هستند. میزان شیطنت بدان از زمانی به صورت فزاینده‌ای افزایش می‌یابد و خداوند به موجب این دشمنی‌ها، موجبات تام نمودن «نورُ الله» و رفع موانع از آن از طریق رسول الله (ص) و اهل بیت ایشان (ع) را فراهم می‌آورد: «… وَ اللّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ» (صف/۸).

توالی آیات ۸ و ۹ بر ارتباط جدّی میان تام نمودن نورُ الله و ارسال رسول الله (ص) و مرسولات گرانقدر ایشان، صحه می‌گذارد. در این فضا، محصول نهایی سوره معرفی می‌شود: «هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ» (صف/۹). تحقّق محصول عظیمی چون «غلبه بر تمامی راه و روش‌ها» با برقراری نظامی متقن در میان مفاهیم آیات ۸ و ۹، یعنی «نورُ الله»، «الهدی» و «دین الحق» ممکن خواهد بود. بررسی ماهیت و جایگاه این عناصر ارزشمند و ارتباط میان آنها به پژوهشی دیگر نیازمند است.

روایات متعدّدی در ذیل آیه 9 به ظهور امام زمان (عج) و تحوّلات حاصل از آن اشاره نموده‌اند (طبرسی، 1372: ۵/۳۸؛ برازش، 1396: ۱۶/۲۲۸-۲۳۴؛ مجلسی، 1403: ۲۳/۳۱۸ و ۳۵/۳۹۷ و ۵۳/۷۴). بسیاری از مفسّران نیز تحقّق کامل این آیه را در دوران ظهور امام مهدی (عج) می‌دانند (طبرسی، ۱۳۷۲: ۵/۳۸؛ مکارم، ۱۳۷۴: ۷/۳۷۰؛ طبری، ۱۴۱۲: ۱۰/۸۲). «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ» به معنای خاتمه پیدا کردن تمام جریان‌های ریز ‌و درشت عالَم و باقی ماندن تنها یک جریان است. این فضا، عظمتِ موضوع محوری سوره را بیش از پیش آشکار می‌کند. جریانی که خداوند در سوره صف از آن سخن می‌گوید، نه تنها جریانی فردی نیست، بلکه وسعت آن لااقل کلّ زمین را فرا می‌گیرد. چنین تحوّل گسترده‌ای در اثر تام کردن «نورُ الله» را نمی‌توان تنها از جنبة هدایت‌گری نور خدا مورد بررسی قرار داد و باید به بُعد اثرگذاری آن نیز توجه نمود.

۳ـ3ـ۲ـ دو مرحله از تام کردن «نورُ الله» و ارتقاء گروهی از مؤمنان (آیات 10 تا 14)

آیندة بشر در مسیر منتهی به محصول برنامة الهی، با گذر از مقطع آخرالزمان و رسیدن به دوران ظهور امام زمان (عج) رقم خواهد خورد. با وجود اشاره به عناصر اصلی و محصول این برنامه در آیات ۸ و ۹، بیان سوره تا آیة ۱۴ ادامه می‌یابد. این پنج آیه در مقام بیان مراحل رشد و نقش‌آفرینی مؤمنان در مسیر رسیدن به محصول سوره به کار رفته‌اند. بر این اساس، به تناسب تام نمودن «نورُ الله» در مسیر به سوی ظهور امام زمان (عج)، دو مرحله از ارتقاء و رشد گروهی از مؤمنان تشریح شده است.

۱ـ3ـ3ـ۲ـ اوّلین مرحله از تام کردن «نورُ الله» (آیات 10 تا 13)

در پی بدرفتاری گروه‌هایی از پیشینیان، برنامه الهی برای ارتقاء در میان گروه دیگری امتداد می‌یابد. خداوند با اعمال مرحله‌ای از تام نمودن نورُ الله، این گروه از مؤمنان را به نسخه‌ای سه قسمتی برای رهایی از «عذاب الیم» دعوت می‌نماید. سه پاداش دنیایی و سه پاداش اُخروی برای همراهی با این نسخه در ادامه آیات این بخش مورد اشاره قرار گرفته است.

۱ـ۱ـ۳ـ۳ـ۲ـ عذاب الیم و نسخة خداوند برای نجات از آن (آیات 10 و 11)

بیان چگونگی نقش‌آفرینی مؤمنان در مسیر به سوی «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ»، با آگاهی‌بخشی خداوند نسبت به «عذاب الیم» آغاز می‌شود.: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلى تِجارَةٍ تُنْجیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلیمٍ» (صف/۱۰). این توصیف، فراگیری «عذاب الیم» و نیاز مبرم «مؤمنان» به نجات از آن را نشان می‌دهد. بر این اساس، می‌توان «عذاب الیم» را مرحله‌ای اجتناب‌ناپذیر از جریان سوره در مسیر رسیدن به محصول برنامة الهی دانست که مؤمنان به رشد لازم برای عبور از آن نرسیده‌اند. اگر «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ» تبعة ظهور منجی عالم (عج) دانسته شود، می‌توان بر اساس چینش آیات، عذاب الیم را مقطعی پیش از دوران ظهور دانست که مؤمنان باید از آن نجات یابند.

بدین ترتیب مشخص می‌شود چرا در هر موقعیتی از تاریخ، عمل به مفاد آیة ۱۱، تمام ثمرات دنیایی و اُخروی مطرح شده در آیات ۱۲ و ۱۳ را در پی نداشته است؛ چرا که این نسخه به تبع اوّلین مرحله از «تام کردن نورُ الله» مطرح می‌شود و به دوران «در آستانة عذاب الیم» مربوط است. چینش زمانی مقاطع تا انتهای آیة 9 سوره در تصویر زیر نمایش داده شده است.

تصویر 2ـ چینش زمانی مقاطع تا انتهای آیة 9 سوره صف

این آیه لحنی آمیخته با رحمت و خیرخواهی دارد (مکارم شیرازی، 1373: ۲۴/۸۷) و به موضوع نجات از عذاب (و نه خود آن) اختصاص داده شده است. خداوند در این آیه، نسخة نجات را در قالب یک «تجارت» به گروهی از مؤمنان پیشنهاد نموده است: «تُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ فی سَبیلِ اللّهِ بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» (صف/۱۱). بر این اساس، گروهی که خود از مؤمنان هستند، باید نوع عالی‌تری از ایمان به خدا و ایمان به رسول خدا (ص) را واجد شده و پس از آن به صحنة جهاد در راه خدا وارد شوند.

توصیف مراحل ابتدایی حرکت این گروه از مؤمنان به سمت محصول سوره، با ذکر جزئیاتی قابل توجه تا انتهای سوره ادامه می‌یابد. از آنجا که نتایج حرکت این گروه به تحولاتی جهانی منجر می‌شود، نمی‌توان به این گروه در حدّ مجموعه‌ای کوچک نگریست. از سوی دیگر، جهاد در راه خدا به عنوان جزء نهایی نسخة نجات، به تشکیلاتی منسجم نیاز دارد. اینکه مؤمنان به طور پراکنده و بدون تشکّلی یکپارچه، وارد میدان جهاد فی سبیل الله شوند، دستاورد چندانی نخواهد داشت. بدین ترتیب، تشکیل یک ساختار اجتماعی معنادار به دست این گروه از مؤمنان لازم به نظر می‌رسد. این گروه نمی‏تواند در حدّ یک حزب بروز داشته باشد، چرا که در بسیاری موارد، تقابل گرایش حزب با حاکمیت یک کشور، منجر به درگیری میان دو طرف شده و در درون آن کشور متوقف می‌شود. تحقّق این نسخه در صورتی امکان پذیر است که کلّ این ساختار، بر اساس سطح عالی‌تری از ایمان به خدا و رسول خدا (ص)، با موضوع «تُجاهِدُونَ فی‏ سَبیلِ اللَّهِ بِأَمْوالِکمْ وَ أَنْفُسِکمْ» ‏هماهنگ باشد. به صورت مشابه، نمی‌توان جنگیدن یک حکومت غیر معتقد به مقولة «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ» را مصداق این نوع از جهاد در راه خدا دانست.

یکی از موضوعات پررنگ در نسخة نجات، رویکرد رشدمحور خداوند است. در این چارچوب، عموم مؤمنان به ایمانی دقیق‌تر نسبت به خدا و رسولش (ص) فراخوانده می‌شوند. بر اساس آیات ۸ و ۹، این ایمان عملی در راستای برنامه الهی برای تام نمودن نورُ الله از طریق رسول الله (ص) و اهل بیت (ع) قرار دارد. برقراری حاکمیتی خدایی در راستای ولایت رسول خدا (ص) که در دوران پیش از ظهور امام زمان (عج) به سوی عمل به نسخة الهی حرکت نماید، جزئی از برنامة خدا محسوب می‌شود. در تصویر 3، موقعیت زمانی این نسخه در میان سایر مقاطع مطرح شده تا انتهای آیة 11 سوره مشخص شده است.

تصویر 3ـ چینش زمانی مقاطع تا انتهای آیة 11 سوره صف و جایگاه نسخه خداوند برای نجات از عذاب الیم

۲ـ۱ـ۳ـ۳ـ۲ـ پاداش‌های اُخروی نسخة نجات (آیة 12)

مؤمنان با مشارکت در این «تجارت»، از فراز عذاب الیم عبور می‌کنند و در بهترین موقعیت‌ها فرود می‌آیند. ثمرات اُخروی این نسخه در آیة ۱۲ بیان شده است. در این آیه، رستن از عذاب و رسیدن به بهترین موقعیت‌ها، «الفوز العظیم» دانسته شده است: «یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ وَ یُدْخِلْکُمْ جَنّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فی جَنّاتِ عَدْنٍ ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ» (صف/۱۲). در صورتی که به حسب آیات پیشین، اظهار دین الحق بر تمامی راه و روش‌ها محصول برنامة کلان خداوند دانسته شود، منطقی است که «تجارتی» که خداوند مؤمنان را به آن فرا می‌خواند، تجارتی بلندمدت باشد.

«فوز» به معنای نجات و رستن از خطر و رسیدن به موقعیت امن است (جوهری فارابی، 1407: ۳/۸۹۰؛ فراهیدی، 1409: ۷/۳۸۹؛ راغب، 1412: ۶۴۷؛ حسینی زبیدی، 1414: ۸/۱۲۴؛ ابن منظور، 1414: ۵/۳۹۲؛ ازهری هروی، 2001: ۱۳/۱۸۰). این مفهوم در آیة ۱۸۵ سوره آل‌عمران به روشنی قابل درک است: «… فَمَنْ زُحْزِحَ عَنِ النَّارِ وَ أُدْخِلَ الْجَنَّةَ فَقَدْ فازَ …» (آل‌عمران/۱۸۵). در آیات سوره صف، خطری که رستن از آن «فوز عظیم» شمرده می‌شود، همان «عذاب الیم» است. بر این اساس، موقعیت‌های مطرح شده در آیة ۱۲ از لحاظ زمانی پس از عذاب الیم قرار دارند. وقوع این مقاطع در قبل یا بعد از دوران ظهور، به بحثی مستقل نیازمند است. با توجه به آنکه به نظر می‌رسد برپایی این بهشت‌ها موقوف به اظهار دین الحق است، بدون آسیب به کلّیت بحث، تحقّق این مقاطع در دوران پس از ظهور در نظر گرفته می‌شود. فوز عظیم از عذاب الیم در تصویر زیر به نمایش درآمده است.

تصویر 4ـ «فوز عظیم» در آیة 12 سوره صف

۳ـ۱ـ۳ـ۳ـ۲ـ پاداش‌های دنیایی نسخة نجات (آیة 13)

علاوه بر پاداش‌های اُخروی، در آیة‌ ۱۳ به سه پاداش دیگر برای عمل به نسخة نجات اشاره شده است که در سِیر وقایع، به این جامعة مؤمن نزدیک‌تر هستند:‌ «وَ أُخْرى تُحِبُّونَها نَصْرٌ مِنَ اللّهِ وَ فَتْحٌ قَریبٌ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنینَ» (صف/۱۳). تعبیر «وَ أُخْرى تُحِبُّونَها» نشان می‌دهد که این مجموعه از پاداش‌ها برای مؤمنان، محسوس‌تر و در نتیجه، دوست‌داشتنی هستند. «نصرت از جانب خدا»، «فتح قریب» و «بشارت» پاداش‌هایی دنیایی هستند که پیش از رسیدن به مقطع عذاب الیم، شامل حال این جامعه می‌شود.

این مؤمنان در طی ماجراهایی مشمول «نصرتی از جانب خدا» می‌شوند؛ نصرتی که با توجه به آیات قبل، با اثرگذاری «نورُ الله» واقع می‌شود. در ادامه، پاداشی دیگر با عنوان «فتح قریب» به این جامعه عطا می‌شود. مطابق با کاربرد واژة «قریب» در قرآن، نزدیکی فتح را می‌توان از جنبة زمانی یا مکانی مورد بررسی قرار داد. در این آیات، خداوند در مقام بیان ترتیب وقایع پیش روست، نه زمان آنها؛ لذا اشاره به نزدیکی زمانی فتح چندان با معنای آیات هماهنگ به نظر نمی‌رسد. در صورتی که این قُرب از حیث مکان در نظر گرفته شود، مشخص می‌شود که این جامعه به نوعی از فتح یا گشایش در ارتباط با پهنه‌ای در اطراف خود نائل خواهد آمد. این فتح را نباید از جنس کشورگشایی تصوّر نمود، چرا که اساساً برنامة خداوند در این سوره به سمت رشد و ارتقاء مؤمنان است و فتحی از نوع نزدیک شدن قلوب و هماهنگی در جهت‌گیری‌ها، با این موضوع بسیار سازگارتر است.

پس از «نصرت» و «فتح قریب»، گونه‌ای از «بشارت» به این گروه از مؤمنان هدیه داده می‌شود. برخی تفاسیر چنین بشارتی را به همان دو پاداش پیشین پیوند داده‌اند (فضل الله، 1419: ۲۲/۱۹۵) و برخی آن را با تمام پاداش‌های مطرح شده در آیات 12 و 13 مرتبط دانسته‌اند (طباطبایی، 1417: ۱۹/۲۶۰؛ طوسی، 1376: ۹/۵۹۷؛ طبرسی، 1372: ۹/۴۲۳). از آنجا که این بشارت بلافاصله پس از نصر و فتح و در قالبی کاملاً مشابه با عطفِ آن دو به یکدیگر بیان شده است، می‌توان نوع دیگری از ارتباط در میان این سه مقوله را محتمل دانست. در این حالت، بشارت در آیه ۱۳ به عنوان نقطة اتصال مرحلة اوّل و دوم پیشبرد برنامة خداوند، به موهبتی جدید و مستقل از دو موضوع قبل اشاره دارد. بدین شکل، هماهنگی ساختاری دیگری نیز در این آیات جلوه‌گر می‌شود: خداوند در قبال نسخة سه‌قسمتی آیة ۱۱، در آیة ۱۲ به سه پاداش اُخروی و در آیة ۱۳ به سه پاداش دنیایی اشاره می‌نماید. در تصویر 5، چینش مقاطع سوره تا انتهای آیة 13 نمایش داده شده است.

تصویر 5ـ چینش زمانی مقاطع تا آیة 13 سوره صف و جایگاه بشارت به عنوان جزء آخر پاداش‌های دنیایی نسخه نجات

۴ـ۱ـ۳ـ۳ـ۲ـ بررسی دقیق‌تر بشارت در آیة 13

برخی مشخصات متعلَّق بشارت در آیة ۱۳، با توجه به ساختار سوره قابل بررسی است. طبق آنچه بیان شد، تحوّل مدّ نظر خداوند در سوره صف بر پایة «تام کردن نورُ الله» به پیش می‌رود. در این فضا، آیات ۱۰ تا ۱۴ به توصیف دو مرحله از این فرآیند اختصاص دارد. خداوند در هر مرحله با خطاب به مؤمنان، نسخه‌ای جدید و متناسب با تغییرات آن مرحله ارائه می‌نماید.

در موقعیتی تاریخی برای بشر، خداوند جامعه‌ای از مؤمنان را برای شروع حرکتی الهی به سوی ظهور امام زمان (عج) و اظهار دین الحق به کار می‌گیرد. این جامعه در طیّ مسیر، با دشمنانی مواجه است. بر اساس آیات ۱۰ تا ۱۳، در اوّلین گام نصرتی از جانب خدا و نوعی از فتح و گشایش برای این جامعه قرار داده می‌شود. اما برای ادامة حرکت، نیاز به حل مسائل بزرگ‌تر و بهره‌مندی بیشتر از «نورُ الله» وجود دارد. از این رو، خداوند با هدیة «بشارتی» به این مؤمنان، آنان را به سوی گام بعدی در آیة ۱۴ سوق می‌دهد. در این آیه، مؤمنان به سوی مقوله‌ای نو فراخوانده می‌شوند: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللّهِ …» (صف/۱۴). این جامعه که در آیة ۱۳ از جانب خدا نصرت می‌شدند، حال باید به نصرت خداوند بپردازند. این تغییر جدّی در گویش خداوند، از ورود به دورانی جدید و متفاوت حکایت دارد. با توجه به این سِیر، می‌توان نتیجه گرفت:

۱ـ این جامعه از مؤمنان حرکتی مهدوی (عج) دارند و بشارت هدیه داده شده به آنان نیز باید در راستای «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ» و در ارتباط با ولایت اهل بیت (ع) باشد.

۲ـ این بشارت باید صحنه‌ای عظیم و در حد ملّت‌ها باشد، تا نویدی برای ورود به دوران آیة ۱۴ به حساب آید. از سوی دیگر، مفهوم بشارت اقتضاء می‌کند تا برپایی این صحنه با مسرّت و شعف همراه باشد.

۳ـ این بشارت مبدأ الهی ویژه‌ای دارد و به صورت مستقیم به رسول الله (ص) نسبت داده شده است:‌ «… وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنینَ» (صف/۱۳). بر این اساس، هیچ فرد یا گروهی داعیة راه‌اندازی آن را نمی‌تواند داشته باشد. این موضوع در مقایسه با دعوت خداوند به نقش‌آفرینی مؤمنان در نسخة نجات (ایمان ارتقاءیافته به خدا و رسول الله (ص) و جهاد در راه خدا) قابل فهم است.

۲ـ۳ـ۳ـ۲ـ دوران «انصار الله»؛ دومین مرحله از تام کردن «نورُ الله» (آیة 14)

شناخت مفهوم «انصارُ الله» باید به دور از هر ذهنیت قبلی و بر اساس اشارة صریح آیه، با مطالعة ماجرای عیسی (ع) و حواریّون حاصل شود: «… کُونُوا أَنْصارَ اللّهِ کَما قالَ عیسَى ابْنُ مَرْیَمَ لِلْحَوارِیِّینَ مَنْ أَنْصاری إِلَى اللّهِ قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللّهِ …» (صف/۱۴). جزئیات بیان شده در این آیه، حاکی از وجود ارتباطی دقیق میان ماجرای «انصارُ الله» در مسیحیت و اسلام است. این ارتباط به جنبه‌ای از تکامل ادیان و سیر وظایف در قبال جریان موهبت‌های الهی در دوران‌های گوناگون اشاره دارد. توضیح بیشتر در مورد انصارُ الله شدن حواریّون در تنها اشارة دیگر قرآن به این ماجرا در آیاتی از سوره آل‌عمران (آیات ۴۹ تا ۵۳ سوره آل‌عمران) بیان شده است. با توجه به اهمیت این ماجرا در مسیر به سوی محصول سوره، بررسی فرآیند انصارُ الله شدنِ حواریّون در آیات سوره آل‌عمران در تحقیقی مستقل لازم به نظر می‌رسد. در اینجا با نگاهی اجمالی به آیة ۱۴ و جایگاه آن در سوره، به برخی نکات مهم اشاره می‌شود:

۱ـ امر به «انصارُ الله» شدن در آیة ۱۴، همانند آیات ۱۰ تا ۱۳ در ذیل طرح اصلی برنامة الهی در آیات ۸ و ۹ مطرح شده است. بر این اساس، خداوند در وهلة اول شرایط را برای حضور بیشتر و رفع موانع از نورُ الله فراهم می‌کند و پس از آن، مؤمنان را به انصارُ الله شدن و رفع حجاب از خود امر می‌نماید. پیشبرد این ساز و کار دوسویه و هدایت کلّ فرآیندها از طریق رسول الله (ص) و اهل بیت (ع) صورت می‌پذیرد.

۲ـ «انصار الله» شدن در آیة ۱۴، از مؤمنانی مطالبه شده است که پیش از آن در سِیر ارتقائی سوره، مراحل مشخصی را طی کرده‌اند. بر این اساس، تقلیل این مفهوم به هر نوع همراهی با دستورات الهی یا جهاد در راه خدا، بی‌اعتنایی به سِیر و اجزای کلام خداوند است. این مقوله باید به شکلی معنا شود که دست‌یابی به آن برای مؤمنانِ آیات ۱۰ تا ۱۳، یک ارتقاء ویژه محسوب شود. در حالی که مؤمنان در مرحلة اوّل تام نمودن نورُ الله مشمول «نصرتی از جانب خدا» شده بودند، انصارُ الله تا حدّ «نصرت خداوند» ارتقاء می‌یابند.

۳ـ بر خلاف آیات ۱۰ تا ۱۳ که نسخة الهی در قالب یک تجارت به مؤمنان «پیشنهاد» شده بود، خداوند در آیة ۱۴، مؤمنان را به انصار الله شدن «امر» می‌نماید و گروهی که از این مقوله اعراض کنند را «کافر» می‌خواند: «… قالَ الْحَوارِیُّونَ نَحْنُ أَنْصارُ اللّهِ فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنی إِسْرائیلَ وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ …» (صف/۱۴). به عبارت دیگر، جبهه‌بندی خدایی در ادامة مسیر بر اساس نوع رفتار در قبال این مقوله و واجدان آن خواهد بود و درجه‌ای در میان ایمان و کفر وجود نخواهد داشت. وجه امری کلام خداوند، یکی از جنبه‌های تفاوت بحث «انصارُ الله» در اسلام و مسیحیت را مشخص می‌نماید. این موضوع، اثراتی دوسویه برای مؤمنان به همراه دارد: از یک سو، شرایط بهره‌مندی ویژه‌ای در پیشِ روی مؤمنان قرار می‌گیرد و از سوی دیگر، عواملی برای تحقق امر خداوند اعمال می‌شود.

۴ـ در خلال توصیف «انصارُ الله» شدن حواریّون در آیة 14، از سه دستة متمایز در سمت مثبت ماجرا یاد شده است. بر مبنای ارتباط ماجرا در اسلام و مسیحیت، می‌توان انتظار داشت این دسته‌بندی در اسلام نیز محقق شود. خداوند در رأس همة افراد حاضر در صحنه به عیسی (ع) به عنوان رسول الهی اشاره نموده است. به ازاء ایشان در ماجرای اسلام، امام زمان (عج) به عنوان ولیّ الهی حضور دارند. با نائل آمدن حواریّون به درجة «انصارُ الله» (دستة دوم)، طائفه‌ای به ایمان (دستة سوم) و طائفه‌ای به کفر گرایش پیدا می‌کنند. پدید آمدن «انصارُ الله» و مؤمنان مطرح شده در آیة ۱۴ در اسلام نیز به وقوع خواهد پیوست.

۵ـ مؤمنان مطرح شده در آیة ۱۴ به تقابلی با دشمنان خود وارد می‌شوند که به غلبه‌ای مقتدرانه منجر می‌شود. در این ماجرا، خداوند با تام نمودن نورُ الله، تأیید خود را از طریق واسطه‌های الهی بر این درجه از مؤمنان جاری می‌نماید: «… فَأَیَّدْنَا الَّذینَ آمَنُوا عَلى عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرینَ» (صف/۱۴). بدین ترتیب، عزت خداوندی در مسیر مهدویت به صورت «فَأَصْبَحُوا ظاهِرینَ» برای این درجه از مؤمنان تبلور می‌یابد.

6ـ ماجرا در الگوی عیسی (ع) و حواریّون، در حدّ قوم بنی اسرائیل وسعت داشت، اما در سوره صف، با توجه به محصول نهاییِ «اظهار دین الحق بر تمامی راه و روش‌ها»، وسعتی جهانی خواهد یافت. بدین ترتیب، اجزای گوناگون ماجرا در اسلام در سطحی برتر محقّق خواهند شد. کلّ این برنامة عظیم به رسول الله (ص) تعلق دارد و به واسطة اهل بیت (ع) هدایت و ولایت می‌شود. این مهم با استفاده از «نورُ الله» و بر اساس «دین الحق» به پیش برده می‌شود.

با اتمام بررسی آیات، چینش کامل مجموعه مقاطع و ماجراهای مطرح در سوره، به صورت تصویر زیر قابل ارائه است. در این تصویر، جایگاه ویژة دوران «انصارُ الله» در آغاز مرحلة دوم تام کردن «نورُ الله» قابل توجه است.

تصویر 6ـ چینش زمانی مقاطع مطرح در سوره صف و جایگاه ویژة دوران «انصارُ الله» در آغاز مرحلة دوم تام کردن «نورُ الله»

۳ـ بررسی مصداق آیات پایانی سوره صفّ

بخش‌هایی از سوره صف، به عنوان قوانین حاکم بر نظام خدا، در طول تاریخ بر روی زمین واقع شده است. اما آیا کل سِیر مطرح شده در سوره، به عنوان پیکره‌ای واحد، تا کنون محقّق شده است؟

بر اساس آیات سوره، گروه‌هایی از بَدان (متشکّل از فاسقان یهود و ظالمان نصارا) در تقابل با برنامة الهی، به انجام اقداماتی در جهت اطفاء «نورُ الله» می‌پردازند. در پی ارادة باطل این گروه‌‌ها، خداوند فرآیند مهم تام کردن نور خود را آغاز می‌کند.

به دنبال ارسال رسول الله (ص) با دو مرسولة «الهدی» و «دین الحق»، ساختاری بر پایة ایمانی ارتقاءیافته به خدا و رسول او (ص) تشکیل شده و جامعة ذیل این ساختار، به صحنة جهاد در راه خدا وارد می‌شود. طبق برنامة الهی، نصرت از جانب خدا و نوعی از فتح به این جامعه هدیه می‌شود. به منظور ادامه مسیر، خداوند با برپایی بشارتی بزرگ، ورود به مرحله‌ای دیگر از تام کردن «نورُ الله» را نوید می‌دهد. این مهم تا اظهار دین الحق بر تمامی راه و روش‌ها امتداد می‌یابد. چنین سرانجامی نشان می‌دهد که این جامعة مؤمن، بر مبنای تفکر اصیل شیعی شکل گرفته است. شیعه بودن جامعة مطرح شده در سوره صف، با توجه به روایاتی از اهل بیت (ع) نیز تأیید می‌شود (کلینی، 1407: ۱/۱۹۵ و ۴۳۲؛ مجلسی، 1403: ۲۲/۱۴۸ و ۲۳/۳۲۰ و ۳۱/۵۸۲ و ۳۶/۲۸۵ و ۹۴/۱۱۶).

در برخی تفاسیر، جامعة رسول الله (ص) در صدر اسلام، مصداق بخشی از آیات دانسته شده‌اند (طوسی، 1376: ۹/۵۹۱؛ فضل الله، 1419: ۲۲/۱۹۵؛ طبرسی، 1372: ۹/۴۲۳؛ فخر رازی، 1420: ۲۹/۵۳۲؛ ابن عاشور، 1420: ۲۸/۱۷۵)، در این میان، تلاشی برای برقراری ارتباط میان مجموعه وقایعِ توصیف‌ شده در کلّ سوره به چشم نمی‌خورد. در این بخش به منظور شناخت مصداق آیات پایانی، مسیری برای بررسی مشخصات مطرح شده در این آیات و ارزیابی گزینه‌های احتمالی طی می‌شود. باید توجه نمود اگرچه بخش‌هایی از سوره در صدر اسلام واقع شده‌ا‌ند، سِیر خدایی آن جامعه با ماجرای سقیفه متوقف و منحرف شد و به سوی «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ» راه نیافت.

۱ـ۳ـ بررسی مشخصات مصداق

شرایط مطرح شده در آیات پایانی سوره صف به عنوان اوّلین طلیعه‌های نظام «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ» محقّق می‌گردد. شناخت گروه مؤمنی که در این راستا به دو مرحله از رشد بر اساس برنامة الهی فراخوانده می‌شود، با مطالعة دقیق آيات ممکن خواهد بود. با بررسی مشخصات این گروه در دو بخش آینده، مصداق قابل انطباق بر آیات انتهایی سوره مشخص می‌شود. در طی این بررسی، به مجموعه دلایلی اشاره می‌شود که می‌توان با توجه به آنها، برخی گزینه‌های ممکن دیگر را نیز ردّ نمود.

۱ـ۱ـ۳ـ مجموعة اوّل مشخصات مصداق

در این بخش، سه نکته در مورد گرایش‌های اصلی مصداقِ آیات پایانی سوره صف مورد توجه است:

1ـ اظهار دین الحق بر تمامی راه و روش‌های دیگر با تام کردن «نورُ الله» و به دنبال ارسال رسول الله (ص) با «الهدی» و «دین الحق» به وقوع می‌پیوندد. بر این اساس، این مصداق باید در درون امت رسول الله (ص) و از صدر اسلام به بعد واقع شود.

2ـ با توجه به روایات موجود در مورد مصداق «نورُ الله» و «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ»، واجدان این سطح از ایمان را باید در بین گروه‌های قائل به تفکر شیعی جستجو نمود. این روایات در بخش‌های پیشین مقاله مورد اشاره قرار گرفت.

3ـ خداوند در ابتدای توصیف این حرکت، جمعی از مؤمنان را به ایمانی ارتقاءیافته به خداوند و رسول الله (ص) و جهاد در راه خود فرا می‌خواند. بر اساس نکات مطرح شده در بحث «عذاب الیم و نسخة خداوند برای نجات از آن»، برپایی یک «ساختار اجتماعی» به دست این گروه مؤمن لازم خواهد بود. بدین منظور باید به بررسی حرکت‌های شیعیِ موفق به تشکیل حکومت در طول تاریخ پرداخت. ایمان ارتقاءیافتة این گروه به خدا و رسول الله (ص)، محدوده بررسی را به حکومت‌های شیعه دارای اثرگذاری و مبانی تفکری جدی‌تر سوق می‌دهد.

۲ـ۱ـ۳ـ بررسی مصادیق با توجه به مجموعة اوّل مشخصات

در طول تاریخ، دولت‌ها و ‌حکومت‌های گوناگونی با عقاید شیعة اصطلاحی در مناطق گوناگونی چون غرب و جنوب غربی آسیا (برخی از کشورهای منطقة خاورمیانه و حاشیة خلیج فارس شامل ایران، عراق، سوریه، افغانستان، عربستان و غیره)، هند، قسمت‌هایی از شمال و شرق آفریقا و بخش‌های کوچکی از جنوب اروپا ظهور و بروز داشته‌اند. بسیاری از این موارد، حکومت‌هایی ناپایدار یا دارای گسترة جغرافیایی محدود یا معتقد به باورهای شیعی غیر امامیه (مانند شیعیان زیدی و اسماعیلی) محسوب می‌شوند.

آل باوند در بخش‌هایی از مازندران و گیلان، ادریسیان در شمال غرب آفریقا، علویان در طبرستان، زیدیان در یمن، قرمطیان در اطراف شبه جزیره عربستان، حمدانیان در شام و عراق، فاطمیان در مصر، کالبیدها در جزیرة سیسیل، بنی مزید در عراق، بنی کنز در شمال آفریقا، بنی حمود در اندلس، اسماعیلیان در الموت، سربداران در خراسان، مرعشیان در مازندران، آل کیا در گیلان و عادل‌شاهیان، قطب‌شاهیان و نظام‌شاهیان در هند در این دسته جای می‌گیرند (ر.ک. ترکمنی‌آذر، ۱۳۹۰: ۳۷۷-۱۲۱؛ جعفریان، ۱۳۹۱: ۱۷-۱۵؛ حسینیان، ۱۳۹۱: ۳۰۵-۲۰۹؛ داداش‌نژاد و همکاران، ۱۳۹۳: ۱۶۲-۴؛ خضری، 1393: 427-221). برخی از حکومت‌های بزرگ‌تر نیز به دور‌ة زمانی بسیار کوتاهی محدود می‌شدند (مانند دوران پادشاهی محمد خدابنده اولجایتو یا حکومت زندیه) و برخی نیز مانند افشاریه، قاجاریه و پهلوی به صرف برخی عقاید ظاهری پادشاهان و در امتداد فضای مذهبی ناشی از سلسلة صفویه، جزو حکومت‌های با مذهب رسمی شیعه دانسته می‌شوند. این در حالی است که برخی از پادشاهان در این دوره‌ها، تقابلات محسوسی با گرایش‌های دینی و شیعی جامعه داشته‌اند. در مجموع، فضای عمومی این حکومت‌ها متأثر از انتقال قدرت‌محور پادشاهی در میان حکمرانان مختلف است و ردّی از گرایش فکری و معرفتی جدّی در پس حکومت مشاهده نمی‌شود (برای نمونه ر.ک. الگار، 1369: 81-80؛ خمینی، 1385: ۱۲/۳۲۸ و ۱۳/۲۴۹؛ آهنچی و عبادی، 1389: ۷۱؛ ایزدی و پهلوان‌پور، 1390: 8؛ عبدی، ۱۳۹۴: ۱۶۴). بر این اساس، توجه به سه مورد از حکومت‌های شیعی ضروری‌تر به نظر می‌رسد. این موارد، حکومت آل بویه، سلسلة صفویه و تحوّل حاصل از انقلاب اسلامی ایران است.

در دید برخی از پژوهشگران، به قدرت رسیدن حکومت آل بویه به عنوان اوّلین بروز جدّی اجتماعی شیعیان به نیرومند شدن و شکوفایی سیاسی تشیع انجامید. این حکومت در اواخر دوران غیبت صغری و در فضایی ویژه در بعد از خلفای عباسی، به قدرت رسید (آژند، 1384: ۹؛ طباطبایی، 1388: 56). با وجود اختلاف نظر در نوع گرایش شیعی آل بویه، بسیاری از محققان به تشیع امامیة حاکمان این سلسله باور دارند (انطیقه‌چی و صفری فروشانی، 1390: 12-11).

پس از گذشت دوران حکومت ترکان و حملة مغول، دوران طولانی حکومت صفویان با قیام جوانی از خاندان شیخ صفی اردبیلی آغاز می‌شود. علی‌رغم وجود برخی نقائص، تثبیت مذهب شیعه و گسترش گرایش به تشیع در این دوران را نمی‌توان نادیده گرفت (نوروزی و رمضانی، 1394، صص138-137). این موضوع باعث شد تا به تدریج متون فقهی و فکری متنوعی با نگرش شیعی به نگارش در آيد (ثواقب و مروتی، 1395: 56؛ کریمی‌نیا و حکمی شلمزاری، 1395: 67-65). پس از سقوط صفویه، مذهب شیعه تا امروز به جز در بازة کوتاهی به عنوان مذهب رسمی کشور حفظ شده است.

با گذر از حکومت‌های کوتاه‌مدت افشاریان و زندیان، دورة پادشاهی قاجار در ایران آغاز شد. در نیمة دوم حکومت قاجار و با گسترش رویکردهای فکری غرب‌گرا و تأثیرپذیری از پیشرفت‌های علمی و فناورانه غرب، به تدریج گرایش‌های منجر به مشروطه‌خواهی در اقشاری از جامعه پدیدار شد. مشروطه به عنوان کنشی با منشأ غربی، واکنش‌های مختلف و متضادی را در میان علمای شیعه برانگیخت. این تضادها تا آنجا پیش رفت که در طی آن، شخصیتی چون شیخ فضل‌الله نوری به اتهام مخالفت با مشروطه دستگیر و اعدام شد (جوادزاده، 1383: 186-185). با شروع دوران حکومت پهلوی، تقابل با فضای مذهبی و دینی جامعه وارد فاز جدیدی شد. در مجموع، در دوران پادشاهی قاجار و پهلوی برخی حرکت‌های واکنشی در مواردی چون تحریم تنباکو، مخالفت با رضاشاه، ملی شدن صنعت نفت و تعدادی تقابلات مسلحانه قابل مشاهده است، اما نمی‌توان این نمونه‌ها را در حدّ تغییر در مبانی ایمانی و معرفتی جامعه دانست. تحلیل شرایط این دوران پس از بررسی مجموعة دوم از مشخصات مصداق ادامه خواهد یافت.

۳ـ۱ـ۳ـ مجموعة دوّم مشخصات مصداق

به منظور بررسی انطباق سه حکومت منتخب (آل بویه، صفویه و انقلاب اسلامی ایران) با مصداق آیات پایانی سوره صف، به مجموعة دوم از مشخصات پرداخته می‌شود:

1ـ این مصداق، بخشی از نسخة الهی برای نجات از «عذاب الیم» است. طبق چینش مطرح شده در تصویر ۲، این عذاب پیش از ظهور منجی عالَم (عج) و در فضای آخرالزمان رخ خواهد داد. بدین ترتیب، حرکت این مؤمنان بر اساس آیات ۱۰ تا ۱۴ در آستانة آخرالزمان به وقوع می‌پیوندد و تا زمان رسیدن به آن امتداد می‌یابد.

2ـ این حرکت به دنبال ارادة اطفاء «نورُ الله» توسط دشمن واقع می‌شود. طبق اشارة خداوند، فاسقان یهود و ظالمان نصارا دشمن اصلی جریان الهی سوره هستند. اگرچه این اراده در طول تاریخ در نمونه‌های گوناگونی قابل پیگیری است، اما قدرت یافتن و شیطنت صهیونیست‌ها و همراهان آنها در فضای فکری و فرهنگی جهان در چند دهة اخیر با شدّت بیشتری قابل مشاهده است. این موضوع در ادامه مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

3ـ حرکت این گروه از مؤمنان در ابتدای استقرار خود با جهادی بر اساس ایمان ارتقاءیافته به خدا و رسول الله (ص) توأم می‌شود. جهاد نفس و مال این گروه در راه خدا، با توصیفات معمول جنگی همچون پیروزی یا شکست توضیح داده نمی‌شود. بر این اساس، فضای سلوکی و رشد حاصل از این جهاد بر ابعاد دیگر آن غلبه خواهد داشت.

4ـ این حرکت در مسیر خود مشمول نصرتی از جانب خدا و فتح قریب خواهد شد. بر اساس توضیحات مطرح در بخش «پاداش‌های دنیایی نسخة نجات»، می‌توان این فتح را از حیث جغرافیایی و در فضای نزدیکی قلوب و همراهی در برنامه‌ها تحلیل نمود. بر مبنای هویت جبهة دشمن در سوره، این دو موهبت در موقعیت‌های رویارویی مؤمنان با گروه‌هایی شامل مسلمانان بدعهد، فاسقان یهود و ظالمان نصارا به وقوع می‌پیوندد. این دشمنی با اشاره به وقوع تقابلی جدّی در بین دو جبهه در در آیة پایانی سوره به اوج خود می‌رسد.

5ـ پیش از وارد شدن به تقابل نهایی مطرح شده در سوره، بشارتی از سوی خداوند به مؤمنین هدیه داده می‌شود. ابعاد این تقابل، گسترة بشارتِ ورود به آن را مشخص می‌کند. بر این اساس، این بشارت باید در فضایی حیرت‌آور و وحدت‌بخش در میان گروه‌های مختلف مؤمنان صورت پذیرد. برخی از ویژگی‌های این بشارت در بخش «بررسی دقیق‌تر بشارت در آیة 13» مورد اشاره قرار گرفت.

انتخاب مصداق با توجه به این پنج مشخصه، در بخش بعد صورت می‌پذیرد.

۲ـ۳ـ انتخاب مصداق و بررسی شواهد مؤیّد آن

بر اساس این دو مجموعه از مشخصات، از میان حرکت‌های اجتماعی شیعه در طول تاریخ، جریان انقلاب اسلامی ایران از هم‌خوانی قابل توجهی با آیات پایانی سوره صف برخوردار است. بررسی برخی وقایع در قبل و بعد از انقلاب، این موضوع را روشن‌تر می‌سازد.

ارادة خاموش کردن بروز نور خدا که در قالب مذهب شیعه در ایران شکل یافته بود، از حدود ۱۵۰ سال قبل از انقلاب، با فعالیت برخی جریان‌های فکری آغاز شد. اوایل قرن سیزدهم هجری شمسی با به راه افتادن بابیت و بهائیت و آغاز فعالیت تشکیلات فراماسونری در ایران همراه بود (به عنوان نمونه: ر.ک. رائین، 1347: ۳۳۰؛ میر، 1376: 207؛ افراسیابی، 1382: 658-657). در ادامه، اقدامات ضدّفرهنگی و دین‌ستیز متعدّدی در دوران پهلوی اوّل و دوم در قالب‌هایی مانند کشف حجاب، تلاش برای رسمی نمودن خط لاتین، جشن‌های 2500 ساله، ترویج ادیان دیگر و حمایت از رگه‌های منفی فکری و هنری دنبال شد. این فضا در دوران پهلوی دوم و نخست‌وزیری سیزده‌سالة هویدا چنان اوج گرفت (به عنوان نمونه: ر.ک. سینایی و چمن‌خواه زرندی، 1388: 209؛ Multiple Authors، ۲۰۰۰) که حتی قصد داشت در تاریخ رسمی کشور هم نشانی از اسلام و تشیع بر جای نگذارد (‏سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، 1354).

در چنین شرایطی و بر خلاف باور بسیاری از متفکران (به عنوان نمونه: ر.ک. اسپوزیتو، 1382: 15؛ خرمشاد، ۱۳۸۳: ۱۱۱؛ پناهی، 1387: 40 و 71؛ Skocpol، ۱۹۸۲: ۲۶؛ Lee، ۱۹۹۰: ۳؛ Foran، ۱۹۹۴: ۱۶۰؛ Kurzman، ۲۰۰۵: ۱؛ Gamez، ۲۰۱۹: ۱۱۴)، انقلاب اسلامی ایران به صورتی اعجازگونه، در فضای باور امام خمینی(ره) به لزوم تشکیل حکومت الهی در دوران غیبت و استمرار ولایت رسول الله (ص) و اهل بیت (ع) در قالب مقولة ولایت فقیه واقع شد. بسیاری از علمای شیعه، در قبل و یا حتی بعد از وقوع انقلاب اسلامی ایران، قائل به برپایی حکومتی شیعی، پیش از ظهور امام زمان (عج) نبوده و نیستند. برای نمونه می‌توان به کلام شیخ انصاری در مکاسب اعتنا نمود: «و بالجملة فإقامه الدلیل علی وجوب إطاعة الفقیه کالإمام الا ما خرج بالدلیل دونه خرط القتاد؛ و به طور کلی اقامة دلیل بر اینکه اطاعت از فقیه نیز همچون امام واجب است – مگر آنچه به دلیل خارج شده است، سخت‌تر از دست کشیدن بر گیاه پرخار است» (انصاری، 1372: ۲/۳۴). در نو بودن نظریة ولایت فقیه به گونه‌ای که امام خمینی (ره) به جامعة اسلامی عرضه کرد، همین بس که وی در پاسخ بیانات رییس‌جمهور وقت در خطبه‌های نماز جمعه، که خود از آگاه‌ترین عالمان شیعه به مسألة مورد نظر است، می‌نویسد: «حکومت که شعبه‌اى از ولایت مطلقة رسول الله (ص) است، یکى از احکام اوّلیة اسلام است و مقدم بر تمام احکام فرعیه؛ حتى نماز و روزه و حج است» (خمینی، 1385: ۲۰/۴۵۲).

به فاصلة کوتاهی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، صحنة جدّی جهاد در راه خدا واقع می‌شود. در طی سال‌های متمادی، جریان انقلاب به صورت‌های گوناگون و غیر قابل انکار در صحنه‌هایی چون ماجرای طبس (به عنوان نمونه: ر.ک. خمینی، 1385: ۱۳/۹ و ۱۶/۱۰۵؛ بشیری و هاشمی رفسنجانی، 1385: 90؛ تهوّری، 1390: 177)، کودتای نوژه (به عنوان نمونه: ر.ک. شهبازی، 1384: 281-255؛ خمینی، 1385: ۲۱/۲۸۰؛ محمّدی ری‌شهری، 1388: 143-141) و به دفعات در جنگ تحمیلی مورد نصرت خداوند قرار گرفت. نصرت‌هایی که در ادامة انقلاب، در صحنه‌هایی ‌هم‌راستا ولی خارج از خاک ایران، همانند جنگ ۳۳ روزه امتداد یافت (به عنوان نمونه برای توضیحات پیرامون شرایط جنگ 33 روزه: ر.ک. سلیمانی، 1398؛ الزبیدی، 1398: 118-23؛ Inbar، ۲۰۰۷: ۵۷؛ Mathews، ۲۰۱۱: ۶۱؛ Johnson، ۲۰۱۱: ۱۸؛ Dekel et al.، ۲۰۱۷: ۸) و حتی به تعبیر بعضی دشمنان منجر به همراهی برخی از سرزمین‌های همسایه مانند عراق و سوریه گردید (به عنوان نمونه برای بررسی شرایط توصیف شده در گزارشات خارجی: ر.ک. Saikal، ۲۰۱۶: ۱۷؛ Robinson et al.، ۲۰۱۸: ۱۲۵-۱۲۶؛ Litvak et al.، ۲۰۱۸: ۸؛ Katz، ۲۰۱۸: ۱؛ Soufan، ۲۰۱۸: ۱؛ Miller، ۲۰۱۸؛ IISS، ۲۰۲۰: ۸).

علاوه بر این، در یک دید درون‌گفتمانی ارجاعات بسیاری از هم‌سویی جریان انقلاب اسلامی ایران با ظهور امام زمان (عج) در بیانات امام خمینی (ره) و رهبر معظم انقلاب قابل مشاهده است (خمینی، 1385: ۲۱/۳۲۵، ۲۰/۳۴۵، ۲۱/۳۲۷، ۱۵/۶۲، ۱۹/۴۷۷-۴۷۶، ۱۵/۳۸۵، ۱۶/۱۳۱، ۲۱/۴۴۸، ۱۷/۴۸۰-۴۸۱؛ مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، 1398).

در این شرایط، خداوند بشارتی نو را در راستای ادامة برنامة ارتقائی خود مطرح می‌نماید. با توجه به ویژگی‌های مطرح شده در بخش «بررسی دقیق‌تر بشارت»، صحنة خاص برپا شده در ایّام اربعین در دهة 1390 هجری شمسی، مصداق قابل تأمّلی برای این بشارت است. این موضوع در بیانات رهبر معظم انقلاب نیز نمود ویژه‌ای دارد، تا آنجا که در سخنانی از اربعین‌های اخیر به عنوان «آیت عظمای الهی» یاد شده است (مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، بی‌تا، 1400).

مجموعة این شواهد، انطباق آیات پایانی سوره صفّ بر انقلاب اسلامی ایران را پذیرفتنی می‌نماید. تطابق میان آیات این سوره با وقایع انقلاب، می‌تواند به ایجاد مبنایی برای آینده‌پژوهی قرآنی انقلاب و آسیب‌شناسی آن منجر شود. باید توجه نمود، نسخه و پاداش‌‌های خداوندی در آیات ۱۰ تا ۱۳ سوره صف، در قالب یک «تجارت» مطرح شده است؛ به عبارت دیگر، میزان بهره‌مندی از این پاداش‌ها، متناسب با نوع عمل به نسخه توسط ساختارها و افراد و استمرار مشارکت در این تجارت است.

گویش جدّی‌تر خداوند در آیه ۱۴ سوره، نشان از برقراری شرایط جدیدی دارد. بر این اساس، حرکت جامعه باید به تشکیل «انصارُ الله» و مؤمنان به آن بیانجامد و با برنامة خدا در این آیه تطابق داشته باشد. حرکت در این مسیر، مختصّ مؤمنان در محدودة کشور ایران نیست و برای تمامی افرادی که بر اساس چارچوبة مطرح شده در قرآن عمل نمایند، امکان پذیر است.

نتیجه‌گیری

بر اساس این پژوهش، با نگاهی ساختاری به سوره صفّ و بر مبنای ارتباط منسجم آیات آن، نتایج زیر حاصل می‌شود:

۱ـ موضوع اصلی سوره، اصلاح وضعیت موجود در پهنة آسمان‌ها و زمین و به خصوص مؤمنان، به سوی موقعیتی ارتقاءیافته است. این ارتقاء با تام کردن «نورُ الله» و ارسال دو مرسولة ارزشمند «الهدی» و «دین الحق»، در ذیل وجود رسول الله (ص) به سوی دوران ظهور امام زمان (عج) و محصول «اظهار دین الحق بر تمامی راه و روش‌ها» راهبری می‌شود. بر این اساس، آیات سوره در سه بخش قابل بررسی هستند: آیة اوّل به موضوع سوره اختصاص دارد؛ در آیات دوم تا چهارم، روال و وضعیت موجود مؤمنان توصیف می‌شود؛ و در آیات پنجم تا چهاردهم برنامة خدایی برای ارتقاء با تأکید بر رشد جمعی گروهی از مؤمنان تبیین می‌شود.

2ـ برنامة الهی با تام کردن «نورُ الله» در دو مرحله به پیش برده می‌شود و در نهایت به برپایی دوران ظهور و محصول «لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ» می‌انجامد. از آنجا که در این سوره، بهره‌مندی و نقش‌آفرینی مؤمنان در مسیر به سوی ظهور منجی عالم (عج) مورد توجه ویژة خداوند است، متناسب با دو مرحله از تام کردن نورُ الله، مؤمنان نیز به دو مرحله از رشد فراخوانده می‌شوند. این دو مرحله به ترتیب در آیات ۱۰ تا ۱۳ و آیة ۱۴ سوره بیان شده است.

۳ـ‌ نسخة خداوند برای رشد مؤمنان در اوّلین مرحله از تام کردن «نورُ الله»، در قالب تجارتی برای نجات از عذاب الیم مطرح شده است. این نسخة نجات مشتمل بر ایمانی ارتقاءیافته به خدا و رسول الله (ص) و جهاد در راه خدا است. خداوند سه پاداش دنیایی و سه پاداش اُخروی برای این حرکت در نظر گرفته است. سه پاداش دنیاییِ این مؤمنان عبارتند از: نصرتی از جانب خدا، نوعی از گشایش فراسرزمینی و بشارت برای مرحلة دوم از تام کردن نورُ الله.

۴ـ در مرحلة دوم از تام کردن «نورُ الله»، خداوند مؤمنان را به «انصارُ الله» شدن «امر» می‌نماید. در این مرحله با اشارة دقیق به ماجرای انصارُ الله شدن حواریّون در زمان عیسی (ع)، نسخه‌ای جدّی برای رشد و بهرة بالاتر از نورُ الله ارائه شده است. به تبعِ تغییرات حاصل از شکل گیری انصارُ الله، گروهی به ایمان و گروهی به کفر کشیده می‌شوند. با ادامة این شرایط، در انتهای آیة ۱۴ تقابلی بین مؤمنان به انصارُ الله و دشمنان آنها ایجاده می‌شود که به تأیید الهی این درجه از مؤمنان و غلبة آنان می‌انجامد.

۵ـ انطباق منحصر به فرد رویدادهای تاریخ انقلاب اسلامی ایران با سیر آیات نیمه دوم سوره، می‌تواند به عنوان مبنایی برای تحلیل ماهیت و آیندة این انقلاب مورد توجه قرار گیرد. بر این اساس، انقلاب اسلامی ایران، یکی از مقاطع برنامة خدا در مسیر برپایی ظهور محسوب می‌شود که با ابزاری به نام «نورُ الله» محقق شده است.

منابع و مراجع

الف) کتاب‌ها

• قرآن.
• آژند، یعقوب، 1384، بویهیان، تهران، مولی.
• ابن عاشور، محمد بن طاهر، 1420، التحریر و التنویر، بیروت، موسسة التاریخ‏.
• ابن فارس، احمد بن فارس، 1404، معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
• ابن منظور، محمد بن مکرم، 1414، لسان العرب‏، ‏بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع.
• ازهری هروی، محمد بن احمد، ۲۰۰۱، تهذیب اللغة، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
• اسپوزیتو، جان، 1382، انقلاب ایران و بازتاب جهانی آن، ترجمه محسن مدیر شانه‌چی، تهران، نشر باز.
• افراسیابى، بهرام، 1382، تاریخ جامع بهائیت، تهران، نشر مهرنام.
• الزبیدی، ماجد ناصر، 1398، معجزات و کرامات نبرد «الوعد الصادق» تحکیم پیروزی الهی برای مقاومت اسلامی لبنان، ترجمه محمدرضا میرزاجان، تهران، مؤسسه فرهنگی هنری قدر ولایت.
• الگار، حامد، 1369، دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دورة قاجار، تهران، توس.
• انصاری، شیخ مرتضی، 1372، کتاب المکاسب، قم، انتشارات اسماعیلیان.
• برازش، علیرضا، 1396، تفسیر اهل بیت (ع)، تهران، انتشارات‌ امیرکبیر.
• بشیری، عباس و علی اکبر هاشمی رفسنجانی، 1385، کارنامه و خاطرات سال 1359: انقلاب‌ در بحران، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب.
• تدیّن، مرضیه، 1394، ساختار معنایی سوره صف با محوریت پایداری بر ایمان به خدا و اطاعت از رسول (ص)، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشکده ادبیات و علوم انسانی، گروه الهیات، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی.
• ترکمنی‌آذر، پروین، ۱۳۹۰، تاریخ سیاسی شیعیان اثنی‌عشری در ایران (از ورود مسلمانان به ایران تا تشکیل حکومت صفویه)، تهران، شیعه‌شناسی (وابسته به موسسه فرهنگی شیعه‌شناسی).
• جعفریان، رسول، ۱۳۹۱، تاریخ تشیع در ایران: از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران، علم.
• جوهری فارابی، ابو نصر اسماعیل بن حماد، ۱۴۰۷، الصحاح‌ تاج اللغة و صحاح العربیة، بیروت، دار العلم للملایین.
• حسینیان،‌ روح الله، ۱۳۹۱، چهارده قرن تلاش شیعه برای ماندن و توسعه، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• حسینی زبیدی، محمد مرتضى، ۱۴۱۴، تاج العروس من جواهر القاموس‏، بیروت، دار الفکر.
• خضری، سید احمدرضا، 1393، تشیع در تاریخ، قم، دفتر نشر معارف.
• خمینی، روح الله، 1385، صحیفة امام: مجموعه آثار امام خمینی (ره): (بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها، احکام، اجازات شرعی و نامه‌ها)، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
• داداش‌نژاد، منصور؛ هدایت‌پناه، محمدرضا؛ حسینیان‌مقدم، حسین؛ مرادی‌نسب، حسین؛ خضری، سیداحمدرضا، ۱۳۹۳، تاریخ تشیع: دولت‌ها، خاندان‌ها و آثار علمی و فرهنگی شیعه (جلد 2)، تهران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سمت.
• رائین، اسماعیل، 1347، فراموشخانه و فراماسونری در ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر.
• ‏راغب اصفهانى، حسین بن محمد، 1412، مفردات ألفاظ القرآن، بیروت، دار الشامية.
• سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، 1354، گزارش تبدیل تقویم هجری شمسی به تقویم شاهنشاهی، شناسه سند 8720/220.
• شاذلی‏، سید بن قطب بن ابراهیم، 1412، فى ظلال القرآن‏، قاهره، دارالشروق‏.
• شهبازی، عبدالله، ۱۳۸۴ش، کودتای نوژه، قم، بوستان کتاب قم.
• طباطبایى، سید محمدحسین، 1417، المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم، دفتر انتشارات اسلامى جامعه مدرسین حوزه علمیه قم‏.
• طباطبایى، سید محمدحسین، 1388، شیعه در اسلام‏، قم، مركز چاپ و نشر دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم‏.
• طبری، ابو جعفر محمد بن جرير، ۱۴۱۲، جامع البيان فى تفسير القرآن‏، بیروت، دار المعرفة.
• طبرسی، فضل بن حسن، 1372، مجمع البیان فى تفسیر القرآن‏، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
• ‏طوسی، محمد بن حسن‏، 1376، التبیان فى تفسیر القرآن، بیروت، دار احیاء التراث العربى‏.
• فخر رازى، محمد بن عمر، 1420، مفاتیح الغیب‏، بیروت، دار احیاء التراث العربی‏.
• فراهیدى، خلیل بن احمد، 1409، کتاب العین‏، قم، دار الهجرة.
• فضل الله، سید محمدحسین، 1419، تفسیر من وحى القرآن، بیروت، دار الملاک للطباعة و النشر.
• قاریان، حسین؛ مجد فقیهی، محمدعلی، 1393، «مصداق شناسی نورالله با تأکید بر آیة 8 صف»، مطالعات تفسیری، شماره 19، صص60-45.
• قرطبى، محمد بن احمد، 1364، الجامع لأحکام القرآن‏، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
• کلینى، محمد بن یعقوب، 1407، الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
• مجلسى، محمدباقر بن محمدتقى، 1403، بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار (علیهم السلام)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی‏.
• محمدی ری‌شهری، محمد، 1388، خاطره‌ها، جلد 1، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• مصطفوى، حسن، 1385، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم‏، تهران، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی‏.
• مکارم شیرازى، ناصر، 1374، تفسیر نمونه‏، تهران، دار الکتب الإسلامیة.
• (Multiple Authors) (2000), “Freemasonry iii. In the Pahlavi Period”, In Encyclopedia Iranica, Ehsan Yarshater (ed.), New York: Encyclopædia Iranica Foundation Inc., Vol. 10, Fasc. 2, also available online at https://www.iranicaonline.org/articles/freemasonry-iii-in-the-pahlavi-period.
• Foran J. (ed.) (1994), “The Iranian Revolution of 1977–79: A Challenge for Social Theory”, In A Century of Revolution: Social Movements in Iran, Minnesota: University of Minnesota Press.
• Johnson, D. E. (2011), Hard Fighting: Israel in Lebanon and Gaza, Santa Monica: RAND Arroyo Center.
• Kurzman, C. (2005). The Unthinkable Revolution in Iran. Harvard University Press.
• Mathews, M. M. (2011), We were caught unprepared: The 2006 Hezbollah-Israeli war, Collingdale: Diane Publishing.
• Saikal, A. (2016), “Iran and the changing regional strategic environment”, In Iran in the World, New York: Palgrave Macmillan.
• The International Institute for Strategic Studies (IISS) (ed.) (2020), Iran’s Networks of Influence in the Middle East, London: Routledge.

ب) مقاله‌ها

• آهنچی، آذر و مهدی عبادی، 1389، «بازخوانی رسمیت یافتن تشیع در ایرانِ عهد اولجایتو»، شیعه‌شناسی، شماره 30، ص103-71.
• پناهی، محمدحسین، 1387، «اثر انقلاب اسلامی ایران در نظریه‌های فرآیند جنبش انقلابی»، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 36، ص75-37.
• حسینی‌زاده، سید عبدالرسول، 1397، «بررسی تفسیری رابطه اسماء الهی در پایان آیات سوره انفال با محتوای آن»، مطالعات تفسیری، سال نهم، شماره 33، ص44-27.
• انطیقه‌چی، ناصر و نعمت الله صفری فروشانی، 1390، «بررسی روابط دولت‌های شیعی در قرن چهارم هجری»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 3، ص34-7.
• ایزدی، حسین و فاطمه پهلوان‌پور، 1390، «وضعیت سیاسی تشیع از اضمحلال صفویه تا کریم خان زند»، تاریخ اسلام، شماره 46 و 45، ص 36-7.
• تهوری، مسلم، 1390، «پنجه‌های شکسته عقاب در کویر بررسی شکست نظامی آمریکا در صحرای طبس»، مطالعات تاریخی، شماره 32، ص181-148.
• جهانبخش، ثواقب و فریده مروتی، 1395، «اقدامات فرهنگی شاه تهماسب اوّل در نهادینه‌سازی تشیع در جامعه»، شیعه‌شناسی، شماره ۵۴، ص62-31.
• جوادزاده، علیرضا، 1383، «بررسی چهار نظریه در تحلیل اختلاف سیاسی فقهای شیعه در نهضت مشروطیت»، آموزه، شماره 5، ص233-185.
• خرمشاد، محمد باقر، ۱۳۸۳، «بازتاب انقلاب اسلامی ایران در نظریه‌های انقلاب: تولد و شکل گیری نسل چهارم تئوری‌های انقلاب»، جامعه شناسی ایران، شماره ۳، ص۱۲۳-۸۶.
• سراج صادقی، محمدحسن و علی اکبر بابایی، 1391، «تفسیر «الغفور الرحیم» و تحلیل غرض هدایتی آنها»، مطالعات تفسیری، شماره 9، ص34-9.
• سلیمانی، قاسم، مهر 1398، مصاحبه با مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، برگرفته از https://farsi.khamenei.ir/others-dialog?id=43598 و https://farsi.khamenei.ir/video-content?id=43609.
• سینایی، وحید و لیلا چمن‌خواه زرندی، 1388، «سیاست‌های دولت پهلوی در قبال بهائیت (1357–1332)»، فصلنامه سیاست، شماره 2، ص210-193.
• عبدی، زهرا، ۱۳۹۴، «رویکرد دینی نادر شاه و تأثیر آن بر شیعیان و عالمان شیعه»، شیعه‌شناسی، شماره 52، ص۱۶۶-۱۳۵.
• کریمی‌نیا، مرتضی و رسول حکمی شلمزاری، 1395، «سیر تحول و تکامل فقه سیاسی در ادوار تطور فقه سیاسی شیعه»، حکومت اسلامی، شماره 82، ص82-55.
• مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، 1398، «بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای دربارة «انتظار فرج» و «وظیفه‌ی منتظران»»، برگرفته از https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=7733.
• مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، 1400، «بازخوانی ابعاد گوناگون «حماسه اربعین» در بیانات حضرت آیت‌الله خامنه‌ای»، برگرفته از https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=48725.
• مؤسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، بی‌تا، «فیش‌های حماسه راهپیمایی اربعین»، برگرفته از https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=6575.
• میر، حسین، 1376، تشکیلات فراماسونرى در ایران، تهران: انتشارات شرکت چاپ و انتشارات علمى.
• نوروزی، جمشید و شهرام رمضانی، 1394، «علل تعاملات سلاطین صفوی با علمای شیعه و نتایج آن»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، شماره 19، ص148-119.
• Dekel, U., Siboni, G., Einav, O. (eds.) (July 2017), The Quiet Decade: The Aftermath of the Second Lebanon War, 2006-2016, Tel Aviv: INSS, Memorandum No.167.
• Gamez, P. (2019), “The place of the Iranian Revolution in the history of truth: Foucault on neoliberalism, spirituality and enlightenment”, Philosophy & Social Criticism, 45(1), pp. 96-124.
• Inbar, E. (2007), “How Israel bungled the second Lebanon war”, Middle East Quarterly, 14(3), pp. 57-65.
• Katz, B (2018), Axis Rising: Iran’s Evolving Regional Strategy and Non-State Partnerships in the Middle East, Washington: The Center for Strategic and International Studies (CSIS).
• Lee, Robert D. (1990), Islamic Revolution and Authenticity, Journal of South Asian and Middle Eastern Studies (Villanova, PA), 13(3).
• Litvak, M., Landau, E. B., & Kam, E. (2018), Iran in a Changing Strategic Environment, Memorandum No. 173, Tel Aviv: INSS (Institute for National Security Studies).
• Miller, B. (January 2018), “How Iran Became the Dominant Power in the Middle East”, BESA Center Perspectives Paper No. 706, Begin-Sadat Center for Strategic Studies, Tel Aviv.
• Robinson, L., Helmus, T. C., Cohen, R. S., Nader, A., Radin, A., Magnuson, M., & Migacheva, K. (2018), Modern Political Warfare: Current Practices and Possible Responses, Santa Monica: RAND Corporation.
• Skocpol, T. (1982), “Rentier state and Shi’a Islam in the Iranian revolution”, Theory and society, 11(3), pp. 265-283.
• Soufan, A. (2018), “Qassem Soleimani and Iran’s Unique Regional Strategy”, CTC (Combating Terrorism Center) Sentinel, 11(10), pp. 1-12.

.

.