چند روایت از لقمان حکیم

حديث۱
امام صادق عليه السلام:
فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ: صُم صَوماً يَقطَعُ شَهوَتَكَ، ولا تَصُم صَوماً يَمنَعُكَ مِنَ الصَّلاةِ ؛ فَإِنَّ الصَّلاةَ أحَبُّ إلَى اللّه ِ مِنَ الصِّيامِ.
امام صادق عليه السلام در بيان نصايح لقمان عليه السلام به پسرش: روزه اى بگير كه شهوتت را قطع كند و روزه اى نگير كه از نماز، بازت دارد؛ زيرا نماز، نزد خدا محبوب تر از روزه است.
تفسير القمي: ج ۲ ص ۱۶۴، قصص الانبياء للراوندى: ص ۱۹۰ ح ۲۳۸، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۱ ح ۲ و ص ۴۱۷ ح ۱۰.
حديث۲
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، لِكُلِّ شَيءٍ عَلامَةٌ يُعرَفُ بِها، ويُشهَدُ عَلَيها… ولِلعالِمِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: العِلمُ بِاللّه ِ، وبِما يُحِبُّ، وبِما يَكرَهُ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! هر چيز نشانه اى دارد كه بدان شناخته مى شود و بر اساس آن، گواهى مى گردد. دانشمند نيز سه نشانه دارد: شناختن خدا و آنچه خداوند دوست دارد و آنچه دوست ندارد».
الخصال: ص ۱۲۱ ح ۱۱۳، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۵ ح ۸.
حديث۳
امام صادق عليه السلام:
كانَ فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ أن قالَ لَهُ: يا بُنَيَّ، اِجعَل في أيّامِكَ ولَياليكَ وساعاتِكَ نَصيباً لَكَ في طَلَبِ العِلمِ، فَإِنَّكَ لَن تَجِدَ لَهُ تَضييعا مِثلَ تَركِهِ.
امام صادق عليه السلام: يكى از نصايح لقمان به پسرش، اين بود كه گفت: «اى پسرم! بخشى از روز و شب و ساعات خود را براى دانش پژوهى قرار ده؛ زيرا هيچ زيانى را مانند ترك آن نخواهى يافت».
الأمالي للمفيد: ص ۲۹۲ ح ۲، الأمالي للطوسي: ص ۶۸ ح ۹۹، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۵ ح ۷.
حديث۴
امام صادق عليه السلام:
فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ: يا بُنَيَّ، إن تَأَدَّبتَ صَغيراً انتَفَعتَ بِهِ كَبيراً، ومَن عَنى
امام صادق عليه السلام در بيان موعظه لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! اگر در كودكى ادب آموختى، در بزرگى سودش را مى برى. هر كس آهنگ ادب كند، به آن اهتمام مى ورزد، و هر كس بدان اهتمام ورزد، زحمتِ دانستن آن را تحمّل مى كند، و هر كس زحمت دانستن آن را بپذيرد، جستجويش [در پى دانش] زياد مى شود، و هر كس جستجويش زياد شود، سودش را درمى يابد. پس آن را عادت خود قرار دِه؛ چرا كه تو جانشين گذشتگانى و به وسيله آن، جانشين خود را سود مى بخشى و علاقه مند، براى آن به تو اميد مى بندد و ترسان، از عظمت تو مى هراسد. و از تنبلى
نسبت به آن و از رفتن در پىِ غير آن بپرهيز ؛ زيرا اگر در برابر دنيا شكست بخورى، در برابر آخرت، مغلوب نمى شوى ؛ ولى اگر جستجوى دانش در جايگاه هاى خودش را از دست بدهى، در برابر آخرت، مغلوب مى شوى. بخشى از روزها و شب‌ها و لحظاتت را براى جستجوى دانش قرار بده ؛ چرا كه تو زيانى شديدتر از ترك آن را نمى يابى. و در آن، با هيچ فرد لجوجى مستيز، و با هيچ فقيهى مجادله، با هيچ پادشاهى دشمنى، و با هيچ ستمگرى همراهى نكن و او را تصديق منما. و با فاسقِ آلوده به گناه، همنشينى نكن، و با متّهم [نيز] همنشينى نكن، و دانش خود را ذخيره كن، همان طور كه پولت را ذخيره مى كنى.
في المصدر: «غني»، والتصويب من بحار الأنوار وقصص الأنبياء: ص ۱۹۴ ح ۲۴۳. وعَنَى الأَمرُ فلاناً: أهَمَّهُ. ويقال: عَنى بأمر فلان (المعجم الوسيط: ج ۲ ص ۶۳۳ «عنا»).
حديث۵
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، لا تَتَعَلَّمِ العِلمَ لِتُباهِيَ بِهِ العُلَماءَ، أو تُمارِيَ بِهِ السُّفَهاءَ، أو تُزانَ بِهِ فِي المَجالِسِ، ولا تَترُكِ العِلمَ زَهادَةً فيهِ ورَغبَةً فِي الجَهلِ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! دانش را براى فخر فروشى نزد دانشمندان يا نزاع با سفيهان يا زينت مجالس، نياموز و همچنين، دانش را از سرِ بى رغبتى به آن و تمايل به نادانى، رها نكن».
دعائم الإسلام
: ج ۱ ص ۸۳، قصص الأنبياء: ص ۱۹۰ ح ۲۳۸، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۷ ح ۱۰.
حديث۶
امام صادق عليه السلام:
فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ: يا بُنَيَّ، جالِسِ العُلَماءَ وزاحِمهُم بِرُكبَتَيكَ، لا تُجادِلهُم فَيَمنَعوكَ.
امام صادق عليه السلام در بيان نصايح لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! با دانشمندان همشين باش و با زانو زدنت، جايشان را تنگ كن ؛ ولى با آنان به مجادله نپرداز، كه در اين صورت، تو را از حضور باز مى دارند.
تفسير القمّي: ج ۲ ص ۱۶۴، بحار الأنوار: ج ۱ ص ۲۰۴ ح ۲۲.
حديث۷
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ عليه السلام: يا بُنَيَّ، لا تَتَّخِذِ الجاهِلَ رَسولاً، فَإِن لَم تُصِب عاقِلاً حَكيماً يَكونُ رَسولَكَ فَكُن أنتَ رَسولَ نَفسِكَ. يا بُنَيَّ، اِعتَزِلِ الشَّرَّ يَعتَزِلكَ.
امام صادق عليه السلام: لقمان گفت: «اى پسرم! نادان را پيك خود انتخاب مكن. اگر شخص عاقل و حكيم كه فرستاده تو باشد، پيدا نكردى، خود فرستاده خودت باش. اى پسرم! از بدى دورى كن تا آن هم از تو دورى كند».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۶ ح ۲۴۷، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۱ ح ۱۶.
حديث۸
امام صادق عليه السلام:
لَمّا قيلَ لَهُ ما كانَ في وَصِيَّةِ لُقمانَ: كانَ فيهَا الأَعاجيبُ، وكانَ أعجَبَ ما فيها أن قالَ لاِبنِهِ: خَفِ اللّه َ خيفَةً لَو جِئتَهُ بِبِرِّ الثَّقَلَينِ لَعَذَّبَكَ، وَارجُ اللّه َ رَجاءً لَو جِئتَهُ بِذُنوبِ الثَّقَلَينِ لَرَحِمَكَ.
امام صادق عليه السلام وقتى به ايشان گفته شد: در وصيت لقمان چه بود؟: در آن، شگفتى هاى فراوانى بود و عجيب تر از همه، اين است كه به پسرش گفت: «از خدا چنان بترس كه [گويى] حتّى اگر با همه خوبى هاى انس و جن به پيشگاهش برسى، عذابت مى كند و چنان به خدا اميدوار باش كه [گويى ]حتّى اگر با همه بدى هاى انس و جن به پيشگاهش برسى، به تو رحم مى كند».
الكافي: ج ۲ ص ۶۷ ح ۱، بحار الأنوار: ج ۷۸ ص ۲۵۹ ح ۱۵۱.
حديث۹
امام صادق عليه السلام:
فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ: يا بُنَيَّ، خَفِ اللّه َ خَوفاً لَو أتَيتَ القِيامَةَ بِبِرِّ الثَّقَلَينِ خِفتَ أن يُعَذِّبَكَ، وَارجُ اللّه َ رَجاءً لَو وافَيتَ القِيامَةَ بِإِثمِ الثَّقَلَينِ رَجَوتَ أن يَغفِرَ لَكَ. فَقالَ لَهُ ابنُهُ: يا أبَتِ، وكَيفَ أُطيقُ هذا وإنَّما لي قَلبٌ واحِدٌ. فَقالَ لَهُ لُقمانُ: يا بُنَيَّ لَوِ استُخرِجَ قَلبُ المُؤمِنِ فَشُقَّ لَوُجِدَ فيهِ نورانِ، نورٌ لِلخَوفِ ونورٌ لِلرَّجاءِ
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش موعظه كرد: «اى پسرم! از خدا چنان بترس كه اگر قيامت را با همه خوبى هاى انس
و جن دريابى، باز هم بهراسى كه خداوند عذابت كند. و به خدا چنان اميدوار باش كه اگر قيامت را با همه بدى هاى انس و جن دريابى، اميدوار باشى كه خداوند تو را بيامرزد ». پسرش به او گفت: اى پدرم! چگونه مى توانم چنين باشم، در حالى كه تنها يك قلب دارم؟ لقمان گفت: «اى پسرم! اگر قلب مؤمن بيرون آورده و پاره شود، دو نور در آن دريافت مى گردد: نورى براى خوف و نورى براى رجا، كه اگر وزن شوند، هيچ يك ذرّه اى بر ديگرى ترجيح نخواهد داشت. هر كس به خدا ايمان آورَد، سخن خدا را تصديق مى كند و هر كس گفته خداوند را تصديق كند، به دستور او جامه عمل مى پوشد. و هر كس به دستور او جامه عمل نپوشد، گفته خدا را تصديق نكرده است زيرا اين خلق و خوى ها، بر درستىِ يكديگر شهادت مى دهند. پس هر كس به خدا ايمان صادقانه داشته باشد، در عمل نيز با خدا خالصانه و خيرخواهانه رفتار مى كند و هر كه در راه خدا خالصانه و خيرخواهانه عمل كند، حقيقتا صادقانه به خدا ايمان آورده است. و هر كه خدا را اطاعت كند، از او مى ترسد و هر كه از او بترسد، او را دوست مى دارد و هر كه او را دوست بدارد، از فرمانش پيروى مى كند و هر كه از فرمانش پيروى كند، مستحقّ بهشت و رضوانش مى گردد، و هر كه از رضوان الهى پيروى نكند، غضب خدا
بر او هموار مى گردد. از غضب خدا، به خدا پناه مى بريم! ».
في المصدر: «نورين نورا للخوف ونورا للرجاء» والصحيح ما أثبتناه كما في بحار الأنوار.
حديث۱۰
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، اِختَرِ المَجالِسَ
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! مجالس را با دو چشمانت، آگاهانه انتخاب كن. پس اگر گروهى را ديدى كه خدا را ياد مى كنند، همراهشان بنشين؛ زيرا اگر عالم باشى، هم دانشت به تو سود مى رساند و هم آنهابر دانشت مى افزايند، و اگر نادان باشى، تو را دانش مى آموزند و چه بسا خداوند بر آنان نظر رحمت افكنَد، پس تو را نيز در بر گيرد».
قال العلاّمة المجلسي رحمه الله: اختر المجالس على عينك: أي على بصيرة منك، أو بعينك، فإنّ «على» قد تجيئ بمعنى الباء، أو رجحِّها على عينك، وعلى الاخير التفصيل لبيان المجلس الذي ينبغي أن يختار على العين (بحار الأنوار: ج ۱ ص ۲۰۱).
حديث۱۱
امام صادق عليه السلام:
لَمّا وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ فَقالَ: أنَا مُنذُ سَقَطتُ إلَى الدُّنيَا استَدبَرتُ وَاستَقبَلتُ الآخِرَةَ، فَدارٌ أنتَ إلَيها تَسيرُ أقرَبُ مِن دارٍ أنتَ مِنها مُتَباعِدٌ. يا بُنَيَّ، لا تَطلُب مِنَ الأَمرِ مُدبِرا، ولا تَرفُض مِنهُ مُقبِلاً ؛ فَإِنَّ ذلِكَ يُضِلُّ الرَّأيَ ويُزري بِالعَقلِ.
امام صادق عليه السلام: هنگامى كه لقمان پسرش را نصيحت كرد، گفت: «من از همان زمانى كه به دنيا آمدم، به آن پشت كردم و به سوى آخرت رفتم. پس خانه اى كه تو به سوى آن روانى، نزديك تر است از خانه اى كه تو از آن دور مى شوى. اى پسرم! در پىِ چيزى نباش كه پشت سر نهاده اى، و چيزى را
كه پيشِ رو دارى، رها نكن؛ زيرا اين كار، رأى و نظر را گم راه مى كند و عقل را بى مايه مى گرداند».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۳ ح ۲۴۲، تنبيه الخواطر: ج ۱ ص ۱۳۸ نحوه.
حديث۱۲
امام صادق عليه السلام:
فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ: مَن أطاعَ اللّه َ خافَهُ، ومَن خافَهُ فَقَد أحَبَّهُ، ومَن أحَبَّهُ اتَّبَعَ أمرَهُ، ومَنِ اتَّبَعَ أمرَهُ استَوجَبَ جَنَّتَهُ ومَرضاتَهُ، ومَن لَم يَتَّبِع رِضوانَ اللّه ِ فَقَد هانَ عَلَيهِ سَخَطُهُ. نَعوذُ بِاللّه ِ مِن سَخَطِ اللّه ِ.
امام صادق عليه السلام در بيان نصايح لقمان عليه السلام به پسرش: هر كس خدا را اطاعت كند، از او مى ترسد. و هر كس از خدا بترسد، او را دوست مى دارد. و هر كس خدا را دوست بدارد، از فرمانش پيروى مى كند. و هر كس از خدا پيروى كند، بهشت و رضاى او را از آن خود مى سازد. و هر كس به دنبال رضاى الهى نباشد، به آسانى، خود را مشمول خشم الهى مى گرداند. از خشم خدا به خدا پناه مى بريم!
تفسير القمّي: ج ۲ ص ۱۶۲، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۲ ح ۲.
حديث۱۳
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ:… يا بُنَيَّ، إنَّ الدُّنيا قَليلٌ وعُمُرَكَ قَصيرٌ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! [متاع] دنيا ناچيز است و عمر تو نيز كوتاه».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۵ ح ۲۴۵، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۰ ح ۱۴.
حديث۱۴
امام صادق عليه السلام:
في وَصِيَّةِ لُقمانَ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، اِعلَم أنَّ الدُّنيا قَليلٌ، وعُمُرَكَ مِنها قَليلٌ مِن قَليلٍ، ويَقِرُّ
امام صادق عليه السلام: لقمان در سفارش به پسرش، گفت: «اى پسرم! بدان كه [متاع] دنيا ناچيز است و عمر تو اندكى از آن ناچيز است، و از آن اندك نيز اندكى مانده است».
أي يبقى ويستقرّ.
حديث۱۵
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ: يا بُنَيَّ… اِقنَع بِقَسمِ اللّه ِ لَكَ يَصفُ عَيشُكَ، فَإِن أرَدتَ أن تَجمَعَ عِزَّ الدُّنيا فَاقطَع طَمَعَكَ مِمّا في أيدِي النّاسِ، فَإِنَّما بَلَغَ الأَنبِياءُ وَالصِّدّيقونَ ما بَلَغوا بِقَطعِ طَمَعِهِم.
امام صادق عليه السلام: لقمان گفت: «اى پسرم!… به قسمت الهى قانع باش تا زندگى ات پاك باشد. پس اگر خواستى عزّت دنيا را گرد آورى، طمع خود را از آنچه در دست مردم است، ببُر. همانا پيامبران و صدّيقان، به اندازه قطع طمعشان، به آن مقامات رسيدند ».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۵ ح ۲۴۴، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۰ ح ۱۴.
حديث۱۶
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ:… يا بُنَيَّ، اِحذَرِ الحَسَدَ فَلا يَكونَنَّ مِن شَأنِكَ، وَاجتَنِب سوءَ الخُلُقِ فَلا يَكونَنَّ مِن طَبعِكَ، فَإِنَّكَ لا تَضُرُّ بِهِما إلاّ نَفسَكَ، وإذا كُنتَ أنتَ الضّارَّ لِنَفسِكَ كَفَيتَ عَدُوَّكَ أمرَكَ، لِأَنَّ عَداوَتَكَ لِنَفسِكَ أضَرُّ عَلَيكَ مِن عَداوَةِ غَيرِكَ.
امام صادق عليه السلام: لقمان گفت:… «اى پسرم! از حسد بر حذر باش، كه در شأن تو نيست، و از بداخلاقى دورى كن، كه از سرشت تو نيست؛ زيرا تو به وسيله آن دو، جز به خودت ضرر نمى زنى، و هر گاه به خودت ضرر رساندى، دشمنت را از پرداختن به كار تو كفايت مى كنى؛ زيرا دشمنى تو با خودت، از دشمنى ديگرى زيان بارتر است».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۵ ح ۲۴۵، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۰ ح ۱۴.
حديث۱۷
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، لِكُلِّ شَيءٍ عَلامَةٌ يُعرَفُ بِها ويُشهَدُ عَلَيها… ولِلحاسِدِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: يَغتابُ إذا غابَ، ويَتَمَلَّقَ إذا شَهِدَ، ويَشمَتُ بِالمُصيبَةِ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! هر چيز، نشانه اى دارد كه بدان شناخته مى شود و بر اساس آن، گواهى مى گردد…. حسود، سه نشانه دارد: غايب را غيبت، حاضر را چاپلوسى، و گرفتار را شماتت مى كند».
الخصال: ص ۱۲۱ ح ۱۱۳، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۵ ح ۸.
حديث۱۸
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، لِكُلِّ شَيءٍ عَلامَةٌ يُعرَفُ بِها ويُشهَدُ عَلَيها… ولِلمُرائي ثَلاثُ عَلاماتٍ: يَكسَلُ إذا كانَ وَحدَهُ، ويَنشَطُ إذا كانَ النّاسُ عَندَهُ، ويَتَعَرَّضُ في كُلِّ أمرٍ لِلمَحمَدَةِ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! هر چيز نشانه اى دارد كه بدان شناخته مى شود و بر اساس آن، گواهى مى گردد… رياكار نيز سه نشانه دارد: هر گاه تنها باشد، كسل است، و هر گاه پيش مردم باشد، شاد است، و هر كارى را كه در آن ستايش باشد، انجام مى دهد».
الخصال: ص ۱۲۱ ح ۱۱۳، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۵ ح ۸.
حديث۱۹
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، إيّاكَ وَالضَّجَرَ وسوءَ الخُلُقِ وقِلَّةَ الصَّبرِ، فَلا يَستَقيمُ عَلى هذِهِ الخِصالِ صاحِبٌ، وألزِم نَفسَكَ التُّؤَدَةَ في اُمورِكَ، وصَبِّر عَلى مَؤوناتِ الإِخوانِ نَفسَكَ، وحَسِّن مَعَ جَميعِ النّاسِ خُلُقَكَ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! از بى قرارى و بداخلاقى و كم صبرى بپرهيز، كه هيچ كس با اين خصوصيّات، پايدار نمى ماند. در كارهايت آرام و نرم باش، و بر خود هزينه برادران [ِدينى] را هموار كن، و با همه مردم، اخلاق نيكو داشته باش».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۸ ح ۲۴۵، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۹ ح ۱۴.
حديث۲۰
امام صادق عليه السلام:
فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ: يا بُنَيَّ، لا تَركَن إلَى الدُّنيا ولا تَشغَل قَلبَكَ بِها، فَما خَلَقَ اللّه ُ خَلقاً هُوَ أهوَنُ عَلَيهِ مِنها، ألا تَرى لَم يَجعَل نَعيمَها ثَواباً لِلمُطيعينَ، ولَم يَجعَل بَلاءَها عُقوبَةً لِلعاصينَ.
امام صادق عليه السلام در بيان نصايح لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! به دنيا تكيه نكن و دلت را به آن مشغول نگردان، كه خداوند، چيزى پَست تر از دنيا نيافريده است. مگر نمى بينى كه خداوند، نعمت هاى دنيا را براى فرمانبران، پاداش و گرفتارى هاى آن را براى گناهكاران كيفر قرار نداده است؟
تفسير القمّي: ج ۲ ص ۱۶۵، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۲ ح ۲.
حديث۲۱
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، لِكُلِّ شَيءٍ عَلامَةٌ يُعرَفُ بِها ويُشهَدُ عَلَيها… ولِلكَسلانِ ثَلاثُ عَلاماتٍ: يَتَوانى حَتّى يُفَرِّطَ، ويُفَرِّطُ حَتّى يُضَيِّعَ، ويُضَيِّعُ حَتّى يَأثَمَ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «اى پسرم! هر چيز، نشانه اى دارد كه بدان شناخته مى شود و بر اساس آن، گواهى مى گردد…. كاهل (تنبل) نيز سه نشانه دارد: به قدرى سستى مى كند كه كوتاهى مى نمايد، و چنان كوتاهى مى كند تا ضايع مى سازد، و آن چنان ضايع مى سازد كه مرتكب گناه مى شود ».
الخصال: ص ۱۲۱ ح ۱۱۳، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۵ ح ۸.
حديث۲۲
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، إن كُنتَ زَعَمتَ أنَّ الكَلامَ مِن فِضَّةٍ، فَإِنَّ السُّكوتَ مِن ذَهَبٍ
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «پسرم! اگر گمان كردى كه سخن، نقره است، پس [بدان كه ]سكوت، طلاست».
قال العلاّمة المجلسي قدس سره فى تبيين الحديث: «يدل على أن السكوت أفضل من الكلام، وكأنه مَبنيّ على الغالب وإلاّ فظاهر أنّ الكلام خير من السكوت في كثير من الموارد، بل يجب الكلام ويحرم السكوت عند إظهار اصول الدين وفروعه، والأمر بالمعروف والنهي عن المنكر، ويستحب في المواعظ والنصايح، وإرشاد الناس إلى مصالحهم وترويج العلوم الدينية، والشفاعة للمؤمنين، وقضاء حوائجهم وأمثال ذلك، فتلك الأخبار مخصوصة بغير تلك الموارد أو بأحوال عامّة الخلق، فإنّ غالب كلامهم إنما هو فيما لا يعنيهم، أو هو
مقصور على المباحات وقد مرّ في كتاب العقل في حديث هشام أنّ أمير المؤمنين عليه السلام كان يقول: «إنّ من علامة العاقل أن يكون فيه ثلاث خصال يجيب إذا سئل، وينطق إذا عجز القوم عن الكلام، ويشير بالرأي فيه» (بحار الأنوار: ج ۷۱ ص ۲۹۷).
حديث۲۳
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: إذا سافَرتَ مَعَ قَومٍ فَأَكثِرِ استِشارَتَكَ إيّاهُم في أمرِكَ واُمورِهِم، وأكثِرِ التَّبَسُّمَ في وُجوهِهِم، وكُن كَريماً عَلى زادِكَ. وإذا دَعَوكَ فَأَجِبهُم، وإذَا استَعانوا بِكَ فَأَعِنهُم، وَاغلِبهُم بِثَلاثٍ: بِطولِ الصَّمتِ، وكَثرَةِ الصَّلاةِ، وسَخاءِ النَّفسِ بِما مَعَكَ مِن دابَّةٍ أو مالٍ أو زادٍ. وإذَا استَشهَدوكَ عَلَى الحَقِّ فَاشهَد لَهُم، وَاجهَد رَأيَكَ لَهُم إذَا استَشاروكَ ثُمَّ لا تَعزِم حَتّى تَثَبَّتَ وتَنظُرَ، ولا تُجِب في مَشوَرَةٍ حَتّى تَقومَ فيها وتَقعُدَ وتَنامَ وتَأكُلَ وتُصَلِّيَ وأنتَ مُستَعمِلٌ فِكرَكَ وحِكمَتَكَ في مَشوَرَتِهِ، فَإِنَّ مَن لَم يُمحِضِ النَّصيحَةَ لِمَنِ استَشارَهُ سَلَبَهُ اللّه ُ تَبارَكَ وتَعالى رَأيَهُ، ونَزَعَ عَنهُ الأَمانَةَ. وإذا رَأَيتَ أصحابَكَ يَمشونَ فَامشِ مَعَهُم، وإذا رَأَيتَهُم يَعمَلونَ فَاعمَل مَعَهُم، وإذا تَصَدَّقوا وأعطَوا قَرضاً فَأَعطِ مَعَهُم، وَاسمَع لِمَن هُوَ أكبَرُ مِنكَ سِنّا، وإذا أمَروك بِأَمرٍ وسَأَلوكَ فَقُل: نَعَم ولا تَقُل: لا، فَإِنَّ لا عِيٌّ ولُؤمٌ. وإذا تَحَيَّرتُم في طَريقِكُم فَانزِلوا، وإذا شَكَكتُم فِي القَصدِ فَقِفوا، وتَآمَروا، وإذا رَأَيتُم شَخصاً واحِداً فَلا تَسأَلوهُ عَن طَريقِكُم ولا تَستَرشِدوهُ، فَإِنَّ الشَّخصَ الواحِدَ فِي الفَلاةِ مُريبٌ، لَعَلَّهُ أن يَكونَ عَيناً لِلُّصوصِ، أو يَكونَ هُوَ الشَّيطانَ الَّذي حَيَّرَكُم، وَاحذَرُوا الشَّخصَينِ أيضاً
إلاّ أن تَرَوا ما لا أرى ؛ فَإِنَّ العاقِلَ إذا أبصَرَ بِعَينِهِ شَيئاً عَرَفَ الحَقَّ مِنهُ، وَالشّاهِدَ يَرى ما لا يَرَى الغائِبُ. يا بُنَيَّ، وإذا جاءَ وَقتُ صَلاةٍ فَلا تُؤَخِّرها لِشَيءٍ، وصَلِّها وَاستَرِح مِنها ؛ فَإِنَّها دَينٌ. وصَلِّ في جَماعَةٍ ولَو عَلى رَأسِ زُجٍّ. ولا تَنامَنَّ عَلى دابَّتِكَ ؛ فَإِنَّ ذلِكَ سَريعٌ في دَبرِها، ولَيسَ ذلِكَ مِن فِعلِ الحُكَماءِ إلاّ أن تَكونَ في مَحمِلٍ يُمكِنُكَ التَّمَدُّدُ لاِستِرخاءِ المَفاصِلِ، وإذا قَرُبتَ مِنَ المَنزِلِ فَانزِل عَن دابَّتِكَ، وَابدَأ بِعَلَفِها قَبلَ نَفسِكَ، وإذا أرَدتَ النُّزولَ فَعَلَيكَ مِن بِقاعِ الأَرضِ بِأَحسَنِها لَوناً، وأليَنِها تُربَةً، وأكثَرِها عُشباً. وإذا نَزَلتَ فَصَلِّ رَكعَتَينِ قَبلَ أن تَجلِسَ، وإذا أرَدتَ قَضاءَ حاجَةٍ فَأَبعِدِ المَذهَبَ فِي الأَرضِ، وإذَا ارتَحَلتَ فَصَلِّ رَكعَتَينِ، ووَدِّعِ الأَرضَ الَّتي حَلَلتَ بِها، وسَلِّم عَلَيها وعَلى أهلِها ؛ فَإِنَّ لِكُلِّ بُقعَةٍ أهلاً مِنَ المَلائِكَةِ. وإنِ استَطَعتَ أن لا تَأكُلَ طَعاماً حَتّى تَبدَأَ فَتَتَصَدَّقَ مِنهُ فَافعَل، وعَلَيكَ بِقِراءَةِ كِتابِ اللّه ِ عَزَّ وجَلَّ ما دُمتَ راكِباً، وعَلَيكَ بِالتَّسبيحِ ما دُمتَ عامِلاً، وعَلَيكَ بِالدُّعاءِ ما دُمتَ خالياً. وإيّاكَ وَالسَّيرَ مِن أوَّلِ اللَّيلِ، وعَلَيكَ بِالتَّعريسِ وَالدُّلجَةِ مِن لَدُن نِصفِ اللَّيلِ إلى آخِرِهِ، وإيّاكَ ورَفعَ الصَّوتِ في مَسيرِكَ.
امام صادق عليه السلام در بين سفارش لقمان عليه السلام به پسرش هر گاه با گروهى مسافرت كردى، با آنان در كارهاى مربوط به خود و آنها، بسيار مشورت كن و به رويشان بسيار لبخند بزن و نسبت به زاد و توشه ات، كريم و بخشنده باش. هر گاه دعوتت
كردند، بپذير و هر گاه از تو يارى خواستند، كمكشان كن و با سه چيز، بر آنان فائق باش: سكوت طولانى، نماز گزاردنِ بسيار و سخاوتمندى نسبت به آنچه از حيوان و مال و توشه دارى. هر گاه تو را به گواهى طلبيدند، برايشان گواهى بده. هر گاه با تو مشورت كردند، درباره رأى خود، كوشش كن؛ اما تصميم قطعى نگير، تا اين كه [انديشه ات] تثبيت شود و تأمّل كرده باشى. پاسخ هيچ مشورتى را نده، مگر آن كه درباره آن در حالى كه قيام و قعود مى كنى و مى خوابى و مى خورى و نماز مى خوانى فكر كنى و حكمتت را به كار گيرى؛ زيرا هر كس براى مشورتْ خواه، خالصانه خيرخواهى نكند، خداوند تبارك و تعالى نظرش را از او سلب مى كند و امانت [ ِ اهليت مشورت ]را باز مى گيرد. و هر گاه ديدى كه يارانت مى روند، تو هم با آنان برو، و هر گاه ديدى كار مى كنند، تو هم با آنان كار كن. هر گاه صدقه دادند و قرضى عطا كردند، تو هم بده و حرف بزرگ تر را گوش بده. و هر گاه به تو امر كردند و از تو چيزى خواستند، در جوابشان آرى «بگو» و «نه» نگو؛ زيرا «نه» گفتن، درماندگى و پستى است. هر گاه در راهتان سرگردان شديد، پياده شويد و هر گاه در مقصدتان ترديد پيدا كرديد، درنگ و مشورت كنيد و اگر شخص تنهايى را ديديد، درباره راهتان از او نپرسيد و از او
راه نمايى نخواهيد؛ زيرا شخص تنها در بيابان، مشكوك است؛ شايد ديده بان و جاسوس دزدان باشد، يا شايد او همان شيطانى باشد كه شما را متحيّر ساخته است. و اگر دو شخص بودند، باز هم احتياط و حذر كنيد، مگر چيزى را تشخيص دهيد كه من الآن تشخيص نمى دهم ؛ زيرا عاقل، وقتى به چيزى با ديده بصيرت بنگرد، حق را در آن مى يابد و شخص شاهد و حاضر، چيزى را مى بيند كه غايب نمى بيند. اى پسرم! هر گاه وقت نماز رسيد، آن را به خاطر چيز ديگرى به تأخير نينداز و آن را بخوان و خود را از آن راحت كن؛ زيرا نماز، بدهى [به خداوند ]است. نماز را به جماعت بخوان ؛ هرچند بر نوك پيكان باشد. بر روى حيوانت نخواب؛ زيرا اين كار، پشت حيوان را زود زخم مى كند و اين، كار حكيمان نيست؛ مگر محملى داشته باشد كه بتوانى در آن دراز بكشى و مفاصلت را راحت سازى. هر گاه به منزل نزديك شدى، از حيوانت پياده شو و قبل از [پرداختن به] خود، علف آن را بده. هر گاه خواستى در جايى نزول كنى، بهترين جاى زمين را بر گزين كه خوش منظره، خاكش نرم و علفزار باشد. هر گاه پياده شدى، قبل از نشستن، دو ركعت نماز بخوان. هر گاه خواستى قضاى حاجت كنى، قدرى در زمين راه برو كه دور[از ديگران] باشى. هر گاه خواستى كوچ كنى، دو ركعت نماز بخوان و با زمينى كه در آن
بودى، وداع كن و بر آن زمين و اهل آن، سلام كن؛ زيرا هر جايى از زمين، ساكنانى از فرشتگان دارد. اگر توانستى از طعامى نخورى تا اين كه ابتدا از آن صدقه بدهى، اين كار را انجام بده. و بر توباد كه تا سواره اى، كتاب خداوند عز و جل را قرائت كنى، و بر توباد كه تا مشغول كارى هستى، تسبيح بگويى، و بر توباد كه تا بيكارى، دعا كنى. از سفر كردن در اوّل شب، بپرهيز و در آخر شب، رحل اقامت بيفكن و از نيمه شب به بعد تا آخر آن، سفر كن و در هنگام حركت، از بلند كردن صدا بپرهيز.
الكافي: ج ۸ ص ۳۴۸ ح ۵۴۷، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۲ ص ۲۹۸ ح ۲۵۰۵، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۲ ح ۱۸.
حديث۲۴
امام صادق عليه السلام:
في وَصِيَّةِ لُقمانَ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، سافِر بِسَيفِكَ وخُفِّكَ وعِمامَتِكَ وخِبائِكَ وسِقائِكَ وإبرَتِكَ وخُيوطِكَ ومِخرَزِكَ، وتَزَوَّد مَعَكَ مِنَ الأَدوِيَةِ ما تَنتَفِعُ بِها أنتَ ومَن مَعَكَ، وكُن لِأَصحابِكَ مُوافِقاً إلاّ في مَعصِيَةِ اللّه ِ عَزَّ وجَلَّ.
امام صادق عليه السلام در بيان سفارش لقمان عليه السلام به پسرش: پسرم! شمشير، كفش، عمامه، خيمه، مَشك، سوزن، نخ و درفش خود را در مسافرت، همراه داشته باش و از ادويه، آنچه خود و همراهانت لازم داريد، توشه بردار و با يارانت، جز در معصيت خداوند عز و جل سازگار باش.
الكافي: ج ۸ ص ۳۰۳ ح ۴۶۶، بحار الأنوار
: ج ۷۶ ص ۲۷۰ ح ۲۶.
حديث۲۵
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ:… يا بُنَيَّ، إن عَدِمَكَ ما تَصِلُ بِهِ قَرابَتَكَ، وتَتَفَضَّلُ بِهِ عَلى إخوَتِكَ فَلا يَعدَمَنَّكَ حُسنُ الخُلُقِ وبَسطُ البِشرِ ؛ فَإِنَّهُ مَن أحسَنَ خُلُقَهُ أحَبَّهُ الأَخيارُ وجانَبَهُ الفُجّارُ.
امام صادق عليه السلام در بيان آنچه لقمان عليه السلام به پسرش گفت: پسرم! اگر چيزى ندارى كه بدان صله رحم كنى و به برادران [دينىِ] خود بخشش نمايى، نيك خويى و گشاده رويى را از دست نده ؛ زيرا هر كس اخلاقش را نيكو گردانَد، نيكوكاران او را دوست مى دارند و بدكاران از او كناره مى گيرند.
قصص الأنبياء: ص ۱۹۵ ح ۲۴۴، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۰ ح ۱۴.
حديث۲۶
امام صادق عليه السلام:
فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ: ولا تُجادِلَنَّ فَقيهاً، ولا تُعادِيَنَّ سُلطاناً، ولا تُماشِيَنَّ ظَلوماً، ولا تُصادِقَنَّهُ، ولا تُصاحِبَنَّ فاسِقاً نَطِفاً، ولا تُصاحِبَنَّ مُتَّهَماً.
امام صادق عليه السلام در بيان موعظه لقمان عليه السلام به پسرش: با فقيه، مجادله و با پادشاه، دشمنى و با ستمگر، همراهى و دوستى و با فاسقِ پليد، رفاقت نكن و با متّهم نيز رفاقت نكن.
تفسير القمّي: ج ۲ ص ۱۶۴، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۲ ح ۲.
حديث۲۷
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ عليه السلام: يا بُنَيَّ، إنِ احتَجتَ إلَى السُّلطانِ فَلا تُكثِرِ الإِلحاحَ عَلَيهِ، ولا تَطلُب حاجَتَكَ مِنهُ إلاّ في مَواضِعِ الطَّلَبِ، وذلِكَ حينَ الرِّضا وطيبِ النَّفسِ، ولا تَضجَرَنَّ بِطَلَبِ حاجَةٍ ؛ فَإِنَّ قَضاءَها بِيَدِ اللّه ِ ولَها أوقاتٌ، ولكِنِ ارغَب إلَى اللّه ِ وسَلهُ، وحَرِّك أصابِعَكَ إلَيهِ.
امام صادق عليه السلام: لقمان گفت: «اى پسرم! اگر محتاج پادشاه شدى، زياد اصرار نكن و حاجت خود را جز در جاى مناسبِ درخواست، از او نخواه، و آن، هنگام خشنودى و خوش حالى است. و در طلب حاجت، بى قرارى نكن؛ زيرا برآورده شدن آن، به دست خداست و آن هم اوقاتى دارد ؛ ولى تمايل و توجّهت، به خداوند باشد و از او بخواه و انگشتانت را به سوى او بجنبان».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۵ ح ۲۴۵، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۰ ح ۱۴.
حديث۲۸
امام صادق عليه السلام:
لَمّا وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ فَقالَ:… يا بُنَيَّ، لِيَكُن مِمّا
امام صادق عليه السلام: وقتى كه لقمان پسرش را موعظه مى كرد، به او گفت: «… اى پسرم! چيزهايى كه مى خواهى با آنها بر دشمنت چيره شوى، اينها باشند: پرهيز از محرّمات، برترى در دينت، حفظ جوان مردى ات، تكريم نفس خود تا به نافرمانى هاى خداى رحمان و اخلاق بد و كردار زشت، آلوده نگردد. رازت را پنهان كن و باطنت را نيكو گردان؛ چرا كه هر گاه چنين كردى، در پناه خداوند خواهى بود
تا از دستيازىِ دشمن بر نقطه ضعف تو و يا پى بردن او به لغزشت، در امان بمانى. خود را از حيله دشمن، در امان نبين تا مبادا در برخى از حالات، فريبش را بخورى. هر گاه توانست، به تو حمله مى كند و هيچ لغزشى را از تو نمى بخشد. بايد يكى از سلاح هايى كه تو در برابر دشمنت به كار مى گيرى، اعلان رضايت از او باشد. در جلب منفعت، بسيار را اندك، و در زيان ديدن، كوچك را بزرگ بشمار».
في المصدر: «ما»، وما أثبتناه من بحار الأنوار.
حديث۲۹
امام صادق عليه السلام:
كانَ فيما أوصى بِهِ لُقمانُ ابنَهُ ناتانَ أن قالَ لَهُ: يا بُنَيَّ، لِيَكُن مِمّا تَتَسَلَّحُ بِهِ عَلى عَدُوِّكَ فَتَصرَعُهُ المُماسَحَةُ وإعلانُ الرِّضا عَنهُ، ولا تُزاوِلهُ بِالمُجانَبَةِ فَيَبدُوَ لَهُ ما في نَفسِكَ فَيَتَأَهَّبَ لَكَ.
امام صادق عليه السلام: در سفارش لقمان به پسرش ناتان است كه گفت: «اى پسرم! از جمله چيزهايى كه بايد داشته باشى تا بتواند تو را در برابر دشمن، مسلّح گرداند و زمينگيرش كند، نرم زبانى با دشمن و اعلان رضايت از اوست؛ ولى با كناره گيرى، او را رها نكن؛چرا كه در اين صورت، آنچه در ضمير توست، برايش آشكار مى شود و آن گاه، خود را برايت آماده مى كند ».
الأمالي للصدوق: ص ۷۶۶ ح ۱۰۳۱، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۳ ح ۳.
حديث۳۰
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ:… يا بُنَيَّ، اِستَصلِحِ الأَهلينَ وَالإِخوانَ مِن أهلِ العِلمِ إنِ استَقاموا لَكَ عَلَى الوَفاءِ، وَاحذَرهُم عِندَ انصِرافِ الحالِ بِهِم عَنكَ ؛ فَإِنَّ عَداوَتَهُم أشَدُّ مَضَرَّةً مِن عَداوَةِ الأَباعِدِ بِتَصديقِ النّاسِ إيّاهُم لاِطِّلاعِهِم عَلَيكَ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت: «… پسرم! ميان خودى‌ها و برادران اهل علم، اگر به تو وفادارند، اصلاح كن، و اگر موضعشان نسبت به تو عوض شده، از آنان بر حذر باش ؛ زيرا از آن جايى كه مردم نظر آنها را به دليل آگاهى شان بر تو تصديق مى كنند، زيان دشمنىِ آنان، بيش از زيان دشمنىِ بيگانگان است ».
قصص
الأنبياء: ص ۱۹۴ ح ۲۴۴، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۹ ح ۱۳.
حديث۳۱
امام صادق عليه السلام:
كانَ فيما أوصى بِهِ لُقمانُ ابنَهُ: يا بُنَيَّ، حَمَلتُ الجَندَلَ وَالحَديدَ وكُلَّ حِملٍ ثَقيلٍ فَلَم أحمِل شَيئا أثقَلَ مِن جارِ السَّوءِ، وذُقتُ المَراراتِ كُلَّها فَلَم أذقُ شَيئاً أمَرَّ مِنَ الفَقرِ.
امام صادق عليه السلام در بيان سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! صخره بزرگ و آهن و هر چيز سنگينى را بر دوش خود كشيدم ؛ ولى بارى سنگين تر از همسايه بد حمل نكردم، و همه تلخى‌ها را چشيدم ؛ ولى چيزى تلخ تر از فقر نچشيدم.
الأمالي للصدوق: ص ۷۶۶ ح ۱۰۳۱، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۳ ح ۳.
حديث۳۲
امام صادق عليه السلام:
قيلَ لِلعَبدِ الصّالِحِ لُقمانَ:… أيُّ النّاسِ أشَرُّ؟ قالَ: الَّذي لا يُبالي أن يَراهُ النّاسُ مُسيئاً.
امام صادق عليه السلام: به بنده صالح، لقمان، گفته شد:… بدترينِ مردم كيان اند؟ گفت: «آن كه اهميّت ندهد كه مردم او را بدكار ببينند ».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۷ ح ۲۴۸، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۱ ح ۱۶.
حديث۳۳
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ عليه السلام لاِبنِهِ:… يا بُنَيَّ، سَيِّدُ أخلاقِ الحِكمَةِ دينُ اللّه ِ تَعالى، ومَثَلُ الدّينِ كَمَثَلِ الشَّجَرَةِ الثّابِتَةِ، فَالإِيمانُ بِاللّه ِ ماؤُها، وَالصَّلاةُ عُروقُها، وَالزَّكاةُ جِذعُها، وَالتَّآخي فِي اللّه ِ شُعَبُها، وَالأَخلاقُ الحَسَنَةُ وَرَقُها، وَالخُروجُ عَن مَعاصِي اللّه ِ ثَمَرُها، ولا تَكمُلُ الشَّجَرَةُ إلاّ بِثَمَرَةٍ طَيِّبَةٍ، كَذلِكَ الدّينُ لا يَكمُلُ إلاّ بِالخُروجِ عَنِ المَحارِمِ.
امام صادق عليه السلام: لقمان به پسرش گفت:… «اى پسرم! سرور اخلاق حكيمانه، دين خداى متعال است. مَثَل دين، همانند درخت استوار است ؛ ايمان به خدا آب آن است و نماز، ريشه هاى آن و زكات، تنه آن و برادرى در راه خدا، شاخه هاى آن و اخلاق نيك، برگ هاى آن و بيرون آمدن از گناهان، ميوه آن و همان گونه كه درخت، جز با [دادنِ] ميوه پاكيزه به كمال نمى رسد، دين نيز جز با بيرون آمدن از محرّمات، كامل نمى شود».
قصص الأنبياء: ص ۱۹۶ ح ۲۴۵،
بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۰ ح ۱۴.
حديث۳۴
امام صادق عليه السلام:
فيما وَعَظَ لُقمانُ ابنَهُ: يا بُنَيَّ، إنَّ الدُّنيا بَحرٌ عَميقٌ، قَد هَلَكَ فيها عالَمٌ كَثيرٌ، فَاجعَل سَفينَتَكَ فيهَا الإِيمانَ، وَاجعَل شِراعَهَا التَّوَكُّلَ، وَاجعَل زادَكَ فيها تَقوَى اللّه ِ، فَإِن نَجَوتَ فَبِرَحمَةِ اللّه ِ، وإن هَلَكتَ فَبِذُنوبِكَ.
امام صادق عليه السلام در پندهاى لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! دنيا، درياى عميقى است كه بسيارى در آن هلاك گرديده اند. پس كشتى ات را در دنيا، ايمان به خدا قرار بده و بادبان آن را توكّل بر خدا، و توشه راهت را تقواى خداوند عز و جل قرار بده ؛ اگر نجات يافتى، از رحمت خداست و اگر هلاك شدى، به سبب گناهانت خواهد بود.
تفسير القمّي: ج ۲ ص ۱۶۴، كتاب من لا يحضره الفقيه: ج ۲ ص ۲۸۲ ح ۲۴۵۷، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۱ ح ۲.
حديث۳۵
امام صادق عليه السلام:
كانَ فيما وَعَظَ بِهِ لُقمانُ ابنَهُ:… لا تَكُن في هذِهِ الدُّنيا بِمَنزِلَةِ شاةٍ وَقَعَت في زَرعٍ أخضَرَ فَأَكَلَت حَتّى سَمِنَت
امام صادق عليه السلام در بيان نصايح لقمان عليه السلام به پسرش: در اين دنيا، همانند گوسفندى مباش كه در كشتزار سرسبزى وارد شود و آن قدر بخورد تا چاقى اش مايه مرگش شود.
في المصدر «سمن» وما أثبتناه من بحار الأنوار.
حديث۳۶
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، إنِ احتَجتَ إلَى السُّلطانِ فَلا تُكثِرِ الإِلحاحَ عَلَيهِ، ولا تَطلُب حاجَتَكَ مِنهُ إلاّ في مَواضِعِ الطَّلَبِ، وذلِكَ حينَ الرِّضا وطيبِ النَّفسِ، ولا تَضجَرَنَّ بِطَلَبِ حاجَةٍ ؛ فَإِنَّ قَضاءَها بِيَدِ اللّه ِ ولَها أوقاتٌ، ولكِنِ ارغَب إلَى اللّه ِ، وسَلهُ، وحَرِّك أصابِعَكَ إلَيهِ. يا بُنَيَّ، إنَّ الدُّنيا قَليلٌ، وعُمُرَكَ قَصيرٌ. يا بُنَيَّ، اِحذَرِ الحَسَدَ فَلا يَكونَنَّ مِن شَأنِكَ، وَاجتَنِب سوءَ الخُلُقِ فَلا يَكونَنَّ مِن طَبعِكَ، فَإِنَّكَ لا تَضُرُّ بِهِما إلاّ نَفسَكَ، وإذا كُنتَ أنتَ الضّارَّ لِنَفسِكَ كَفَيتَ عَدُوَّكَ أمرَكَ، لِأَنَّ عَداوَتَكَ لِنَفسِكَ أضَرُّ عَلَيكَ مِن عَداوَةِ غَيرِكَ. يا بُنَيَّ، اِجعَل مَعروفَكَ في أهلِهِ، وكُن فيهِ طالِباً لِثَوابِ اللّه ِ، وكُن مُقتَصِداً، ولا تُمسِكهُ تَقتيراً، ولا تُعطِهِ تَبذيراً. يا بُنَيَّ، سَيِّدُ أخلاقِ الحِكمَةِ دينُ اللّه ِ تَعالى، ومَثَلُ الدّينِ كَمَثَلِ الشَّجَرَةِ الثّابِتَةِ، فَالإِيمانُ بِاللّه ِ ماؤُها، وَالصَّلاةُ عُروقُها، وَالزَّكاةُ جِذعُها، وَالتَّآخي فِي اللّه ِ شُعَبُها، وَالأَخلاقُ الحَسَنَةُ وَرَقُها، وَالخُروجُ عَن مَعاصِي
اللّه ِ ثَمَرُها، ولا تَكمُلُ الشَّجَرَةُ إلاّ بِثَمَرَةٍ طَيِّبَةٍ، كَذلِكَ الدّينُ لا يَكمُلُ إلاّ بِالخُروجِ عَنِ المَحارِمِ. يا بُنَيَّ، لِكُلِّ شَيءٍ عَلامَةٌ يُعرَفُ بِها، وإنَّ لِلدّينِ ثَلاثَ عَلاماتٍ: العِفَّةَ، وَالعِلمَ، وَالحِلمَ.
امام صادق عليه السلام در بيان سفارش لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! اگر محتاج پادشاه شدى، زياد پافشارى نكن و نيازت را جز در جاى مناسبِ درخواست، از او نخواه، و آن، زمانِ خشنودى و نشاط اوست. و در درخواست حاجت، بى قرارى نكن ؛ چرا كه برآورده شدن آن، به دست خداست و آن هم زمان هايى دارد ؛ ولى به خدا علاقه نشان بده و از او درخواست كن و انگشتانت را به سوى او بجنبان. اى پسرم! [متاع] دنيا اندك است و عمر تو كوتاه. اى پسرم! از حسد بپرهيز، كه در شأن تو نيست، و از بد اخلاقى دورى كن، كه از سرشت تو نيست ؛ چرا كه تو با آن دو، جز به خودت زيان نمى رسانى، و هر گاه خودت زيان رسانِ خود بودى، زحمت دشمنت را درباره كارت كم كرده اى ؛ زيرا دشمنىِ تو با خودت، زيان بارتر از دشمنىِ ديگرى است. اى پسرم! كار خوبت را براى اهلش انجام بده و در آن، از خدا پاداش بخواه. [در خرج كردن ]ميانه رو باش و از ترس فقر و فلاكت، [از خرج كردنْ ]خوددارى نكن ؛ ولى ريخت
اى پسرم! هر چيزى نشانه اى دارد كه بدان شناخته مى شود. دين نيز سه نشانه دارد: پاك دامنى، دانش، و بردبارى.
قصص الأنبياء: ص ۱۹۶ ح ۲۴۷، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۲۰ ح ۱۴.
حديث۳۷
امام صادق عليه السلام:
كانَ فيما وَعَظَ بِهِ لُقمانُ ابنَهُ: يا بُنَيَّ، إنَّ النّاسَ قَد جَمَعوا قَبلَكَ لِأَولادِهِم، فَلَم يَبقَ ما جَمَعوا ولَم يَبقَ مَن جَمَعوا لَهُ، وإنَّما أنتَ عَبدٌ مُستَأجَرٌ ؛ قَد اُمِرتَ بِعَمَلٍ ووُعِدتَ عَلَيهِ أجراً، فَأَوفِ عَمَلَكَ وَاستَوفِ أجرَكَ، ولا تَكُن في هذِهِ الدُّنيا بِمَنزِلَةِ شاةٍ وَقَعَت في زَرعٍ أخضَرَ، فَأَكَلَت حَتّى سَمِنَت
امام صادق عليه السلام در بيان سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! مردمِ پيش از تو، براى فرزندانشان سرمايه جمع كردند ؛ ولى نه سرمايه باقى مانْد و نه آن كسى كه سرمايه برايش جمع شده بود. همانا تو بنده اى اجير شده هستى
كه به انجام دادن كارى مأمور شده اى و مزدى نيز به تو وعده داده شده است. پس به انجام دادن كارت وفادار باش و مزدت را بگير. در اين دنيا، همانند گوسفندى مباش كه در زراعت سبزى داخل مى شود و آن قدر مى خورد كه چاق مى گردد و هنگام چاقى اش كشته مى شود ؛ بلكه دنيا را همانند پلى بر روى رودخانه اى به شمار آور كه از آن مى گذرى و آن را رها مى كنى و تا پايان روزگار، به سوى آن باز نمى گردى. آن را خراب كن و آبادش نكن؛ زيرا تو مأمور آبادانى آن نيستى. بدان كه همانا تو، فردا به هنگامى كه در پيشگاه خداوند عز و جل حاضر شوى، درباره چهار چيز مورد سؤال قرار مى گيرى: جوانى ات را چگونه سپرى كردى؟ عمرت را چگونه گذراندى؟ مالت را از كجا به دست آوردى و در چه راهى هزينه كردى؟ بنا بر اين، خود را براى چنين روزى آماده كن و براى اين پرسش ها، جوابى فراهم كن. به خاطر آنچه از دنيا از دست دادى، تأسف نخور؛ زيرا اندكِ دنيا دوام ندارد و زياد آن، از بلا و گرفتارى در امان نيست. پس بر حذر باش و در كارت بكوش و پرده [ ى غفلت] را از روى خود، كنار بزن و به كارهاى مطلوب پروردگارت مشغول باش و در دل خود، توبه را تازه كن و پيش از اين كه مرگ، آهنگ تو كند و درباره
تو حكم براند و بين تو و خواسته هايت حايل شود، تو به سوى آسايش خود بشتاب.
في المصدر «سمن» وما أثبتناه من بحار الأنوار.
حديث۳۸
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: يا بُنَيَّ، إيّاكَ وَالضَّجَرَ وسوءَ الخُلُقِ وقِلَّةَ الصَّبرِ، فَلا يَستَقيمُ عَلى هذِهِ الخِصالِ صاحِبٌ، وألزِم نَفسَكَ التُّؤَدَةَ في اُمورِكَ، وصَبِّر على مَؤُوناتِ الإِخوانِ نَفسَكَ، وحَسِّن مَعَ جَميعِ النّاسِ خُلُقَكَ. يا بُنَيَّ، إن عَدِمَكَ ما تَصِلُ بِهِ قَرابَتَكَ، وتَتَفَضَّلُ بِهِ عَلى إخوَتِكَ فَلا يَعدَمَنَّكَ حُسنُ الخُلقِ وبَسطُ البِشرِ ؛ فَإِنَّهُ مَن أحسَنَ خُلُقَهُ أحَبَّهُ الأَخيارُ وجانَبَهُ الفُجّارُ، وَاقنَع بِقَسمِ اللّه ِ لَكَ يَصفُ عَيشُكَ، فَإِن أرَدتَ أن تَجمَعَ عِزَّ الدُّنيا فَاقطَع طَمَعَكَ مِمّا في أيدِي النّاسِ، فَإِنَّما بَلَغَ الأَنبِياءُ وَالصِّدّيقونَ ما بَلَغوا بِقَطعِ طَمَعِهِم.
امام صادق عليه السلام در بيان سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! از بى حوصلگى و بد اخلاقى و كم صبرى، بپرهيز ؛ چرا كه هيچ كس با اين ويژگى‌ها استوار نمى ماند. خو كن كه در كارهايت با وقار باشى و بر زحمت هاى برادران، شكيبايى كنى، و با همه مردم، خوش اخلاق باش. اى پسرم! اگر چيزى ندارى كه با آن، صله رحم به جا آورى و بر برادرانت بخششى نمايى، خوش اخلاقى و خوش رويى را از دست نده ؛ چرا كه هر كس اخلاقش را نيكو گرداند، نيكان او را دوست مى دارند و بدان از او كناره مى گيرند. و به
آنچه خدا قسمت تو فرموده، قانع باش، تا زندگى ات صفا يابد. پس اگر خواستى عزّت دنيا را گرد آورى، طمع خود را از آنچه در دستان مردم است، قطع كن ؛ زيرا پيامبران و صدّيقان، تنها به سبب قطع طمع، به چنان مقاماتى رسيدند.
قصص الأنبياء: ص ۱۹۵ ح ۲۴۵، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۹ ح ۱۴.
حديث۳۹
امام صادق عليه السلام:
قالَ لُقمانُ لاِبنِهِ: إن تَأَدَّبتَ صَغيرا انتَفَعتَ بِهِ كَبيراً، ومَن عَنى بِالأَدَبِ اهتَمَّ بِهِ، ومَنِ اهتَمَّ بِهِ تَكَلَّفَ عِلمَهُ، ومَن تَكَلَّفَ عِلمَهُ اشتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ، ومَنِ اشتَدَّ لَهُ طَلَبُهُ أدرَكَ بِهِ مَنفَعَةً، فَاتَّخِذهُ عادَةً. وإيّاكَ وَالكَسَلَ مِنهُ وَالطَّلَبَ بِغَيرِهِ، وإن غُلِبتَ عَلَى الدُّنيا فَلا تُغلَبَنَّ عَلَى الآخِرَةِ، وإنَّهُ إن فاتَكَ طَلَبُ العِلمِ فَإِنَّكَ لَن تَجِدَ تَضييعا أشَدَّ مِن تَركِهِ. يا بُنَيَّ، اِستَصلِحِ الأَهلينَ وَالإِخوانَ مِن أهلِ العِلمِ إنِ استَقاموا لَكَ عَلَى الوَفاءِ، وَاحذَرهُم عِندَ انصِرافِ الحالِ بِهِم عَنكَ، فَإِنَّ عَداوَتَهُم أشَدُّ مَضَرَّةً مِن عَداوَةِ الأَباعِدِ بِتَصديقِ النّاسِ إيّاهُم لاِطِّلاعِهِم عَلَيكَ.
امام صادق عليه السلام در بيان سفارش هاى لقمان عليه السلام به پسرش: اى پسرم! اگر در كودكى ادب شوى، در بزرگى سودش را مى برى. هر كه قصد ادب كند، به [كسب بيشتر] آن اهتمام مى ورزد و هر كه به آن اهتمام ورزد، خود را براى آموختن آن، به سختى مى اندازد و هر كه خود را براى آموختن آن، خود را به سختى اندازد،
شديدتر [و تشنه تر] آن را طلب مى كند و هر كه آن را به شدّت طلب كند، به سودش دست مى يابد. پس آن را عادت خود قرار بده و بپرهيز از اين كه در كسب آن، تنبلى كنى و در پىِ چيز ديگرى بروى. اگر در برابر دنيا شكست خوردى، در برابر آخرت شكست نخور، و اگر دانش نجويى، هرگز زيانى شديدتر از ترك آن نخواهى يافت. اى پسرم! ميان خودى‌ها و برادران اهل علم، اگر به تو وفادارند، اصلاح كن، و اگر نظرشان نسبت به تو عوض شده، از آنان بر حذر باش ؛ زيرا از آن جا كه مردم نظر آنان را به دليل آگاهى شان بر تو دشمنىِ آنان، زيانبارتر از دشمنىِ بيگانگان است.
قصص الأنبياء: ص ۱۹۴ ح ۲۴۴، بحار الأنوار: ج ۱۳ ص ۴۱۹ ح ۱۳.