هفدهم ماه مبارک رمضان سال دوم هجرى، سال روز پیروزى لشکریان اسلام بر مشرکین در جنگ‏ بدر است.[1]

لذا باید فشرده ‏اى از جریان این جهاد اسلامى که نخستین درگیرى مسلحانه مسلمانان با دشمنان سرسخت و خون آشام بود، از نظر بگذرانیم،[2] تا مسلمانان این حقایق را که در گذشته نزدیک تجربه کرده بودند براى همیشه به خاطر بسپارند و در همه عمر از آن الهام بگیرند.[3]

«جنگ بدر» نخستین برخورد جدی مسلمانان با کفار

طبق آنچه تاریخ نویسان و محدثان و مفسران آورده ‏اند، غزوه بدر از اینجا آغاز شد که «ابو سفیان» بزرگ «مکه» در رأس یک کاروان نسبتا مهم تجارتى که از چهل نفر با 50 هزار دینار مال التجاره تشکیل می شد از شام به سوى مدینه باز می گشت، پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم به یاران خود دستور داد آماده حرکت شوند و به طرف این کاروان بزرگ که قسمت مهمى از سرمایه دشمن را با خود حمل می کرد بشتابند و با مصادره کردن این سرمایه، ضربه سختى بر قدرت اقتصادى و در نتیجه بر قدرت نظامى دشمن وارد کنند.[4]

یاران ابوسفیان در مدینه که از این جریان آگاه شدند موضوع را به او رساندند. او پیکى با شتاب به مکه فرستاد و آن ها را از خطر بزرگى که سرمایه ‏هاى آنان را تهدید می کرد آگاه ساخت. در مدت کوتاهى 950 نفر از رزمندگان و سران قریش با هفتصد شتر و یکصد رأس اسب با فرماندهى ابوجهل به حرکت در آمدند و مسأله تا آن حد جدّى تلقى شد که سران مکه تهدید کردند کسانى که بتوانند به میدان روند و خوددارى کنند، خانه هاى آن ها را ویران خواهیم ساخت.[5]

از سوى دیگر ابوسفیان براى رهایى از چنگ مسلمانان مسیر خود را تغییر داد و از بى راه حرکت کرد تا خود را از منطقه خطر دور سازد.[6]

پیامبر اسلام صلّى الله علیه وآله وسلّم با 313 نفر از یاران خود، با ساز و برگ جنگى مختصر ولى دل هایى مملو از ایمان و عزم و اراده به نزدیک سرزمین بدر که یکى از منزلگاه‏ هاى نزدیک میان مکه و مدینه بود رسیدند. در اینجا بود که پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم از حرکت لشکر نیرومند قریش از مکه به سوى مدینه آگاه شد.[7]

در این هنگام با یاران خود مشورت کرد که آیا به تعقیب کاروان ابو سفیان و مصادره اموال کاروان بپردازد و یا براى مقابله با سپاه آماده شود جمعى مقابله با سپاه دشمن را ترجیح دادند ولى گروهى از این کار اکراه داشتند، ولى پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم نظر گروه اول را پسندید،[8] لذا فرمان حرکت به سوى دشمن را داد و لشکر کوچک اسلام به سرزمین بدر[9] رسید.[10]

ماهیت دفاعی جنگ «بدر»

طبق عقیده برخی از محقّقان و اندیشمندان و مورّخان اسلامى، تمام جنگ هاى صدر اسلام جهاد دفاعى بوده و هیچ کدام از آن ها جنبه جهاد ابتدایى نداشته است.[11]

در سال دوم هجرت، دو حادثه به نام جنگ‏ بدر رخ داد، که یکى به «بدر صغرى» و دیگرى به «بدر کبرى» معروف شد، و آغاز آن توسّط دشمنان اسلام بود. به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله خبر رسید که عدّه اى از سران مشرکان مکه به اطراف مدینه آمده و شتران و گوسفندان و سایر اموال مسلمانان را به تاراج برده، در حال فرار به سوى مکه هستند. پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم سربازان اسلام را به تعقیب آن ها فرستاد. سربازان، دشمن را تا سرزمین بدر تعقیب کردند، ولى از دست یافتن به دشمن ناامید شدند. این حادثه بدون درگیرى پایان یافت، و به «بدر صغرى» مشهور شد. جنگ «بدر کبرى» که پس از چندى در همان سال رخ داد، در حقیقت پاسخى به همان تجاوز آشکار سران مکه بود و جهاد دفاعى محسوب می شد.[12]

از سوی دیگر پیامبر و یارانش حق داشتند دست به چنین حمله اى بزنند زیرا اولاً با هجرت مسلمانان از مکه به مدینه بسیارى از اموالشان به دست مکیان افتاد و خسارت سنگینى به آن ها وارد شد و آن ها حق داشتند چنین خسارتى را جبران کنند.

 از این گذشته مردم مکه در طى 13 سال اقامت پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم و مسلمین در آنجا کاملاً نشان داده بودند که از هیچگونه ضربه و صدمه به مسلمانان فروگذار نخواهند کرد و حتى آماده کشتن شخص پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم نیز شدند. چنین دشمنى با هجرت پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم به مدینه بیکار نخواهد نشست، و مسلما نیروى خود را براى ضربه قاطع ترى بسیج خواهد کرد، پس عقل و منطق ایجاب می کند که مسلمانان به عنوان یک اقدام پیشگیرانه با مصادره کردن سرمایه عظیم کاروان تجارتى آن ها ضربه سختى بر آنان وارد سازند، و هم بنیه اقتصادى و نظامى خود را براى دفاع از خویشتن در آینده قوى کنند، و این اقدامى است، که در همه برنامه‏ هاى جنگى دنیا، در امروز و گذشته بوده و هست.[13]

جنگ بدر؛ نبردی نابرابر

در اوّلین برخورد نظامى اسلام با لشکر کفر و شرک، یعنى جنگ‏ بدر،[14] مسلمانان از نظر موازنه قوا به ظاهر در وضع بسیار بدى قرار داشتند؛ تعداد مسلمانان 313 نفر و سپاه دشمن سه برابر آن ها بود.[15]

سپاه دشمن اسب ها و شترهاى فراوان و ابزار جنگى کافى داشتند در حالى که در میان مسلمانان فقط دو نفر اسب سوارى داشتند و مرکب عمده آن ها تعداد هفتاد شتر بود که هر چند نفر به تناوب سوار یکى از آن ها می شدند.[16]

دشمن نتوانست باور کند که مسلمانان با آن نفرات و تجهیزات کم به میدان آمده اند بلکه فکر می کرد قسمت مهم سپاه اسلام در جایى مخفى شده اند تا به موقع حمله خود را به طور غافلگیرانه شروع کنند، لذا شخصى را براى تحقیق فرستادند، اما به زودى فهمیدند که جمعیت همانست که دیده بودند.[17]

نصرت الهی در جنگ بدر

جمعى از مسلمانان در وحشت و ترس فرو رفته بودند، و اصرار داشتند که مبارزه با این گروه عظیم که هیچگونه موازنه ‏اى با آن ها ندارد صلاح نیست، پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم با این وعده الهى آن ها را دلگرم ساخت و گفت: «خداوند به من وعده داده که بر یکى از دو گروه پیروز خواهید شد، یا بر کاروان قریش یا بر لشکرشان، و وعده خداوند تخلف ناپذیر است، بخدا سوگند گویا محل کشته شدن ابو جهل و عده اى از سران قریش را با چشم خود می بینم».[18]

در واقع جنگ بدر نمونه روشنى از [امداد الهی] بود و به تعبیر آیه شریفه «یرَوْنَهُمْ مِثْلَیهِمْ رَأْی الْعَینِ‏؛ آن ها (مشرکان) این گروه (مؤمنان) را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مشاهده می کردند»[19] اگر مؤمنان 313 نفر بودند، در چشم کفار بیش از 600 نفر جلوه می کردند تا بر وحشت آن ها بیفزاید.[20]

هفدهم ماه مبارک رمضان سال دوم هجرى، سال روز پیروزى لشکریان اسلام بر مشرکین در جنگ‏ بدر است.[1]

لذا باید فشرده ‏اى از جریان این جهاد اسلامى که نخستین درگیرى مسلحانه مسلمانان با دشمنان سرسخت و خون آشام بود، از نظر بگذرانیم،[2] تا مسلمانان این حقایق را که در گذشته نزدیک تجربه کرده بودند براى همیشه به خاطر بسپارند و در همه عمر از آن الهام بگیرند.[3]

«جنگ بدر» نخستین برخورد جدی مسلمانان با کفار

طبق آنچه تاریخ نویسان و محدثان و مفسران آورده ‏اند، غزوه بدر از اینجا آغاز شد که «ابو سفیان» بزرگ «مکه» در رأس یک کاروان نسبتا مهم تجارتى که از چهل نفر با 50 هزار دینار مال التجاره تشکیل می شد از شام به سوى مدینه باز می گشت، پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم به یاران خود دستور داد آماده حرکت شوند و به طرف این کاروان بزرگ که قسمت مهمى از سرمایه دشمن را با خود حمل می کرد بشتابند و با مصادره کردن این سرمایه، ضربه سختى بر قدرت اقتصادى و در نتیجه بر قدرت نظامى دشمن وارد کنند.[4]

یاران ابوسفیان در مدینه که از این جریان آگاه شدند موضوع را به او رساندند. او پیکى با شتاب به مکه فرستاد و آن ها را از خطر بزرگى که سرمایه ‏هاى آنان را تهدید می کرد آگاه ساخت. در مدت کوتاهى 950 نفر از رزمندگان و سران قریش با هفتصد شتر و یکصد رأس اسب با فرماندهى ابوجهل به حرکت در آمدند و مسأله تا آن حد جدّى تلقى شد که سران مکه تهدید کردند کسانى که بتوانند به میدان روند و خوددارى کنند، خانه هاى آن ها را ویران خواهیم ساخت.[5]

از سوى دیگر ابوسفیان براى رهایى از چنگ مسلمانان مسیر خود را تغییر داد و از بى راه حرکت کرد تا خود را از منطقه خطر دور سازد.[6]

پیامبر اسلام صلّى الله علیه وآله وسلّم با 313 نفر از یاران خود، با ساز و برگ جنگى مختصر ولى دل هایى مملو از ایمان و عزم و اراده به نزدیک سرزمین بدر که یکى از منزلگاه‏ هاى نزدیک میان مکه و مدینه بود رسیدند. در اینجا بود که پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم از حرکت لشکر نیرومند قریش از مکه به سوى مدینه آگاه شد.[7]

در این هنگام با یاران خود مشورت کرد که آیا به تعقیب کاروان ابو سفیان و مصادره اموال کاروان بپردازد و یا براى مقابله با سپاه آماده شود جمعى مقابله با سپاه دشمن را ترجیح دادند ولى گروهى از این کار اکراه داشتند، ولى پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم نظر گروه اول را پسندید،[8] لذا فرمان حرکت به سوى دشمن را داد و لشکر کوچک اسلام به سرزمین بدر[9] رسید.[10]

ماهیت دفاعی جنگ «بدر»

طبق عقیده برخی از محقّقان و اندیشمندان و مورّخان اسلامى، تمام جنگ هاى صدر اسلام جهاد دفاعى بوده و هیچ کدام از آن ها جنبه جهاد ابتدایى نداشته است.[11]

در سال دوم هجرت، دو حادثه به نام جنگ‏ بدر رخ داد، که یکى به «بدر صغرى» و دیگرى به «بدر کبرى» معروف شد، و آغاز آن توسّط دشمنان اسلام بود. به پیامبر اسلام صلى الله علیه و آله خبر رسید که عدّه اى از سران مشرکان مکه به اطراف مدینه آمده و شتران و گوسفندان و سایر اموال مسلمانان را به تاراج برده، در حال فرار به سوى مکه هستند. پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم سربازان اسلام را به تعقیب آن ها فرستاد. سربازان، دشمن را تا سرزمین بدر تعقیب کردند، ولى از دست یافتن به دشمن ناامید شدند. این حادثه بدون درگیرى پایان یافت، و به «بدر صغرى» مشهور شد. جنگ «بدر کبرى» که پس از چندى در همان سال رخ داد، در حقیقت پاسخى به همان تجاوز آشکار سران مکه بود و جهاد دفاعى محسوب می شد.[12]

از سوی دیگر پیامبر و یارانش حق داشتند دست به چنین حمله اى بزنند زیرا اولاً با هجرت مسلمانان از مکه به مدینه بسیارى از اموالشان به دست مکیان افتاد و خسارت سنگینى به آن ها وارد شد و آن ها حق داشتند چنین خسارتى را جبران کنند.

 از این گذشته مردم مکه در طى 13 سال اقامت پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم و مسلمین در آنجا کاملاً نشان داده بودند که از هیچگونه ضربه و صدمه به مسلمانان فروگذار نخواهند کرد و حتى آماده کشتن شخص پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم نیز شدند. چنین دشمنى با هجرت پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم به مدینه بیکار نخواهد نشست، و مسلما نیروى خود را براى ضربه قاطع ترى بسیج خواهد کرد، پس عقل و منطق ایجاب می کند که مسلمانان به عنوان یک اقدام پیشگیرانه با مصادره کردن سرمایه عظیم کاروان تجارتى آن ها ضربه سختى بر آنان وارد سازند، و هم بنیه اقتصادى و نظامى خود را براى دفاع از خویشتن در آینده قوى کنند، و این اقدامى است، که در همه برنامه‏ هاى جنگى دنیا، در امروز و گذشته بوده و هست.[13]

جنگ بدر؛ نبردی نابرابر

در اوّلین برخورد نظامى اسلام با لشکر کفر و شرک، یعنى جنگ‏ بدر،[14] مسلمانان از نظر موازنه قوا به ظاهر در وضع بسیار بدى قرار داشتند؛ تعداد مسلمانان 313 نفر و سپاه دشمن سه برابر آن ها بود.[15]

سپاه دشمن اسب ها و شترهاى فراوان و ابزار جنگى کافى داشتند در حالى که در میان مسلمانان فقط دو نفر اسب سوارى داشتند و مرکب عمده آن ها تعداد هفتاد شتر بود که هر چند نفر به تناوب سوار یکى از آن ها می شدند.[16]

دشمن نتوانست باور کند که مسلمانان با آن نفرات و تجهیزات کم به میدان آمده اند بلکه فکر می کرد قسمت مهم سپاه اسلام در جایى مخفى شده اند تا به موقع حمله خود را به طور غافلگیرانه شروع کنند، لذا شخصى را براى تحقیق فرستادند، اما به زودى فهمیدند که جمعیت همانست که دیده بودند.[17]

نصرت الهی در جنگ بدر

جمعى از مسلمانان در وحشت و ترس فرو رفته بودند، و اصرار داشتند که مبارزه با این گروه عظیم که هیچگونه موازنه ‏اى با آن ها ندارد صلاح نیست، پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم با این وعده الهى آن ها را دلگرم ساخت و گفت: «خداوند به من وعده داده که بر یکى از دو گروه پیروز خواهید شد، یا بر کاروان قریش یا بر لشکرشان، و وعده خداوند تخلف ناپذیر است، بخدا سوگند گویا محل کشته شدن ابو جهل و عده اى از سران قریش را با چشم خود می بینم».[18]

در واقع جنگ بدر نمونه روشنى از [امداد الهی] بود و به تعبیر آیه شریفه «یرَوْنَهُمْ مِثْلَیهِمْ رَأْی الْعَینِ‏؛ آن ها (مشرکان) این گروه (مؤمنان) را با چشم خود دو برابر آنچه بودند مشاهده می کردند»[19] اگر مؤمنان 313 نفر بودند، در چشم کفار بیش از 600 نفر جلوه می کردند تا بر وحشت آن ها بیفزاید.[20]

 لذا خبر تازه اى که به وسیله گزارشگران مخفى که از لشکر اسلام شبانه به کنار اردوگاه دشمن آمده بودند، دریافت شد و به سرعت در میان مسلمانان انعکاس یافت این بود که، که لشکر قریش با آن همه امکانات، سخت بیمناکند گویى خداوند لشکرى از وحشت در سرزمین قلب آن ها فرو ریخته است.[21] و این خود یکى از عوامل شکست کفار در جنگ بدر شد.[22]

پیروزی سپاه اسلام در جنگ بدر

فردا صبح لشکر کوچک اسلام با روحیه ‏اى نیرومند در برابر دشمن صف کشیدند. قبلاً پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم به آن ها پیشنهاد صلح کرد تا عذر و بهانه اى باقى نماند، بعضى از سران قریش مایل بودند این دستى را که به عنوان صلح به سوى آن ها دراز شده بفشارند و صلح کنند، ولى باز ابو جهل مانع شد.[23]

سرانجام آتش جنگ شعله ور گردید، «حمزه» عموى پیامبر و «على» علیهم السلام که جوان ترین افراد لشکر بودند و جمعى دیگر از جنگجویان شجاع اسلام در جنگ هاى تن به تن که سنت آن روز بود، ضربات شدیدى بر پیکر حریفان خود زدند و آن ها را از پاى در آوردند، روحیه دشمن باز ضعیف تر شد.[24]

لحظات حساسى بود پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم به مسلمانان دستور داده بود زیاد به انبوه جمعیت نگاه نکنند و تنها به حریفان خود بنگرند و دندان ها را روى هم فشار دهند و سخن کمتر بگویند و از خداوند مدد بخواهند و از فرمان پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم در همه حال سر نپیچند و به پیروزى نهایى امیدوار باشند، پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم دست به سوى آسمان برداشت و عرض کرد: «یا رَبِّ إِنْ تُهْلَکْ هذِهِ الْعِصابَةُ، لَمْ تُعْبَدْ؛ اگر این گروه کشته شوند کسى ترا پرستش نخواهد کرد».[25]

استقامت و پایمردى و دلاوری هاى آن ها قریش را در تنگنا قرار داده بود، در نتیجه هفتاد نفر از سپاه دشمن که ابو جهل در میان آن ها بود، کشته شدند و در میان خاک و خون غلطیدند و 70 نفر به دست مسلمانان اسیر گشتند ولى مسلمانان تعداد کمى کشته بیشتر نداشتند، و به این ترتیب نخستین پیکار مسلحانه‏ مسلمانان با دشمن نیرومندشان با پیروزى غیر منتظره‏ اى پایان گرفت.^[26]

حضور پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم در خط مقدم نبرد

برخلاف آنچه بعضى می پندارند که پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم شخصاً در میدان جنگ به مبارزه برنمی خاست، مورخان اسلامى نوشته اند که در جنگ‏ هاى فراوانى شخصاً وارد میدان نبرد شد؛ از جمله «ابن اسحاق» در کتاب تاریخ خود می نویسد که پیامبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم در نُه غزوه از غزوات اسلامى شخصاً به نبرد پرداخت. در جنگ بدر، احد، خندق، بنی قریظه، بنی المصطلق، خیبر، فتح، حنین و طائف. و بعضى بیش از این تعداد را شمرده اند.^[27]

در بحث شجاعت پیامبر اکرم صلّى الله علیه وآله وسلّم در جنگ بدر این حدیث از على علیه السلام نقل شده است که فرمود: «لَقَدْ رَأَیتُنِی یوْمَ بَدْرٍ وَنَحْنُ نَلُوذُ بِالنَّبِی صلّى الله علیه وآله وسلّم وَهُوَ أَقْرَبُنَا إِلَى الْعَدُوِّ وَکانَ مِنْ أَشَدِّ النَّاسِ یوْمَئِذٍ بَأْساً؛ من در روز جنگ‏ بدر شاهد و ناظر بودم که ما به پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم پناه می بردیم و او از همه ما به دشمن نزدیک تر و از برجسته ترین جنگجویان در آن روز بود».^[28]

سخن آخر: غزوه بدر، کلید فتوحات پیامبر صلّى الله علیه وآله وسلّم

در خاتمه باید تأکید کرد این پیروزى از بزرگترین فتوحات اسلام است[29] و اثر بسیار عمیقى در تاریخ اسلام بخشید؛ به طورى که مبارزان بدر، همیشه آن را از افتخارات بزرگ خود می شمردند.[30] از این رو علما گفته اند که در این روز، غسل و صدقه و شکر خدا بجا آوردن مستحبّ است و عبادت در شب هفدهم رمضان فضیلت فراوانى دارد.^[31]

پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir

منابع:

1. تفسیر نمونه

2. پیام قرآن