صراط عشق؛ مجله ی فرهنگی، معرفتی، ادبی، هنری مجله ی فرهنگی، معرفتی، ادبی، هنری
شمار رباعیات منسوب به خیام از دو رباعی تا دو هزار رباعی در نوسان است. برخی از این رباعیات میان خیام و دیگر شاعران مشترک است و والنتین ژوکوفسکی، ایران‌شناس روس، آنها را «رباعی سرگردان» نامیده است.
عمر خیام بلندآوازه‌ترین شاعر فرامرزی زبان و ادبیات پارسی است؛ چنان که گفته‌اند خیام در اروپا همچون حافظ در ایران شهره است، شهرتی که مرهون و مدیون ترجمه‌های مختلف از جمله تلاش ادوارد فیتزجرالد، مترجم ثروتمند انگلیسی، است. البته این خدمات دوسویه بوده است؛ همانطور که شهرت و عالمگیر شدن نام خیام، مرهون تلاش‌های این مترجم انگلیسی است، شهرت فیتزجرالد نیز، با وجود ترجمه‌های متعدد، از رباعیات خیام است.
رباعی به عنوان یکی از قالب‌های اصیل ایرانی، همواره در طول تاریخ ادب فارسی با نام خیام گره خورده است. سایه خیام همواره و همیشه تاریخ بر سر شاعرانی بوده است که در این حوزه طبع‌آزمایی کرده و آثاری منتشر کرده‌اند. رباعی، این قالب کوتاه و خواندنی که حاصل لحظه‌های شیرین و گذرای شاعرانه است، در دنیای امروز که سرعت و عجله با تار و پود آن عجین شده است، مخاطبان خود را دارد و در این میان، هرچند شاعران جوان‌تری با زبان امروز طبع‌آزمایی کرده‌اند، اما همیشه خیام به عنوان یکی از پرمخاطب‌ترین شاعران در روزگار امروز نیز مطرح است.
کدام خیام؟
مانایی شعر خیام سبب شده تا شاعران گمنام و یا کمتر شناخته شده در طول تاریخ، آثاری از خود را با نام این شاعر شهیر ادب فارسی منتشر کنند تا بتوانند از این طریق ماندگاری شعر خود را زیر سایه شاعر شیرین سخن تضمین کنند. از سوی دیگر، شعر خیام همواره بستری برای حرف‌های مگو بوده است. زبان تیز و کلام گاه خارج از عرف او، به سبکی خاص با عنوان «اندیشه‌های خیامی» مطرح است. از این منظر نیز بوده‌اند کسانی که به دلیل جبر جامعه مجبور بوده‌اند اندیشه‌های خود را با امضا و نام خیام منتشر کنند؛ اندیشه‌هایی که عصیان در برابر هنجارهای جامعه به شمار می‌رفته است. گویا خیام به دیگر شاعران جرأت داد که خط قرمزها را نادیده بگیرند و آنچه در سر دارند، بی‌پروا بر زبان آورند. به قول صادق هدایت، هر کسی که بیم تکفیر داشته، اشعار خود را به او نسبت داده است. به هر سو، این دو رویکرد سبب شده تا اشعاری در طول تاریخ به خیام نسبت داده شود؛ از این منظر شناخت سره از ناسره در میان سروده‌هایی که به نام او به دست ما رسیده است، یکی از دغدغه‌های اصلی پژوهشگران و اهل ادب بوده است.
اینکه چه تعداد از رباعیاتی که امروز به نام خیام می‌شناسیم، میراث او برای ما باشد، همواره یکی از پرسش‌های اصلی در ادبیات فارسی است؛ موضوع مهمی که در شناخت اندیشه‌ها و آرای شاعر اهمیت بسیاری دارد. هرچند از خیام آثار علمی نیز به یادگار مانده، اما از مسیر اشعار اوست که می‌توان به دالان‌های ذهنی شاعر سفر کرد و از ضمیر و سویدای دل او آگاه شد. با توجه به همین اهمیت است که شفیعی کدکنی این پرسش را مطرح می‌کند: کدام خیام؟
قدیمی‌ترین نسخه رباعیات خیام
تاکنون آثار متعددی تلاش داشته‌اند تا از این منظر به شعر خیام بنگرد و اشعاری را که سراینده‌شان خیام است، از دیگر اشعار منتسب شناسایی و معرفی کنند. کهن‌ترین مجموعۀ مستقل شناخته شده از رباعیات خیام، نسخه‌ای است که به کوشش پیربوداقی در سال 856 هجری قمری کتابت شده و در حال حاضر در کتابخانه دانشگاه آکسفورد نگهداری می‌شود. در طول سده گذشته نیز آثار متعددی به قصد تصحیح رباعیات خیام منتشر شده که از معروف‌ترین آنها می‌توان به تصحیح محمدعلی فروغی و قاسم غنی، «ترانه‌های خیام» به کوشش صادق هدایت، تصحیح و ترجمه ادوارد هانری وینفیلد و … اشاره کرد.
کتاب «رباعیات خیام و خیامانه‌های پارسی» به کوشش سیدعلی میرافضلی از جمله تازه‌ترین تلاش‌ها در زمینه تصحیح سروده‌های خیام است. این اثر که به تازگی چاپ سوم آن از سوی نشر سخن منتشر شده، تلاشی است در جهت ارائه متنی قابل اعتماد از رباعیات خیام.
از دو تا دو هزار؛ نوسان تعداد در دیوان خیام
میرافضلی که با انتشار آثار متعددی در حوزه رباعی، نام خود را به عنوان یکی از صاحب‌نظران در این عرصه ثبت کرده است، در کتاب جدید خود با استفاده از روشی نو تلاش دارد به پالایش رباعیات منسوب به خیام بپردازد. او در بخشی از این کتاب می‌نویسد: بیش از یک قرن است که پژوهشگران و دوستداران حکیم عمر خیّام نیشابوری می‌کوشند از طریق پالایش رباعیّات منسوب بدو، چهرۀ راستینی از این شخصیت جهانی تاریخ علم و ادب را به تصویر در آورند. این مسیر طولانی، با کامیابی‌ها و ناکامی‌های بسیار همراه بوده است. شمار رباعیّات منسوب به خیّام از دو رباعی تا دو هزار رباعی در نوسان است. برخی از این رباعیّات میان خیّام و دیگر شاعران مشترک است و والنتین ژوکوفسکی، ایران‌شناس روس، آنها را «رباعی سرگردان» نامیده است.
ناهمگونی سبکی و زبانی، و ناپیوستگی اندیشگانی در این رباعیات تا بدان حدّ است که نمی‌توان همۀ آنها را محصول ذهن و زبان فردی واحد و حتی یک دورۀ تاریخی مشخص به شمار آورد. از 1897 میلادی تا به امروز، محققان ایرانی و شرق‌شناسان نامدار، کتاب‌ها و مقالات بی‌شماری در شناخت و ارزیابی منابع رباعیات منسوب به خیّام، روش‌های بررسی و شیوۀ پالایش این رباعیات پدید آورده‌اند.
کتاب حاضر، در دو دفتر تنظیم شده است؛ در دفتر نخست، نویسنده با استفاده از سه معیار توأمان، به انتخاب رباعیات خیام از منابع کهن پرداخته است: معیار اول، شناسایی منابع کهن، ارزیابی و دسته‌بندی آنها و به‌کارگیری اصل تواتر و تکرار رباعیّات منسوب به خیام در آن‌هاست. معیار دوم، شناسایی گویندگان واقعی رباعیاتی است که طی سالیان متمادی به نام خیام مشهور شده است. و معیار سوم، داشتن قافیه‌های چهارگانه است. طبق بررسی مؤلف، در دواوین نُه شاعر آن روزگار، تا 93 درصد رباعیات، چهار قافیه‌ای بوده است.
در بخش اول کتاب، شرح مفصلی از معیارهای پیشنهادی و روش انتخاب رباعیات خیام داده شده است. در گام نخست، با کمک سه معیار انتخاب، 20 رباعی را که واجد هر سه معیار هستند، به عنوان رباعیّات اصلی و اصیل خیّام اختیار شده است. بخش دوم رباعیات، شامل رباعیات مُحتمل است. 49 رباعی که در این بخش جای گرفته، فقط دو ویژگی از معیارهای سه‌گانه را با خود دارند. در بخش سوم کتاب، رباعیات مشکوک و مردود مورد ارزیابی قرار گرفته است. از نظر نویسنده، انتساب اغلب این رباعیات به خیام مردود است. دفتر دوم کتاب به منتخبی از خیّامانه‌های پارسی، در محدودۀ زمانی قرن پنجم تا اوایل قرن هفتم هجری، اختصاص یافته است. در این بخش، 58 رباعی خیامانه نقل شده است.
در بخش آخر کتاب، فرهنگ کوچکی از لغات و اصطلاحات خاص موجود در رباعیّات خیّام و خیامانه تدارک دیده شده که هم کلیدی است برای درک بهتر این رباعیّات، و هم می‌تواند سوابق و لواحق این اصطلاحات را در متون ادبی نشان دهد.
نشر سخن چاپ سوم این کتاب را به قیمت 350 هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان قرار داده است.
