سورۀ ضحی حاکی از کاربرد دنیایی کوثر است.
کوثر عطای الهی (۳)
جای بسی تأسف است که شیعهی کسی هستم که او را نمیشناسم و از معرفت او بیبهرهام. با اینکه در شبِ دنیا، دسترسی به او ندارم، ولی تلاشم بر آن است تا نسبت به بُعدی از ابعاد او معرفت یابم و به او نزدیک و از آن بهره ببرم. نگران آنم که در آخرت از این موهبت بزرگی که اختصاصاً برای شیعیان و تابعان رسولالله ص عطا شده از من بازخواست کنند و جوابی نداشته باشم. خداوندا زنگارهای وجودم را پاک کن تا نور معرفت به فاطمه زهرا س وارد وجودم شود و از آن استفاده نمایم.
قرآن بزرگترین معجزه الهی در نزد ماست. کتابی که توسط زبردستترین سخنران عالم گفته شده و قطعاً تمام کلیات و جزئیات آن به هم ارتباط دارند و مفاهیم مطروحه در هر سوره، در همان سوره تعریف شده است. اما برای من و امثال من که انسمان با قرآن کمتر است و شاید تقوایمان به آن حدّی نیست که بتوانیم تمام مطالب یک سوره را در درون همان سوره بیابم، نیاز است که به سورههای دیگر قرآن نیز سری بزنیم و در اقیانوس لایتناهی و حجیم و سه بعدی قرآن، به تسبیح و شنا بپردازیم. پس بیایید با اعتماد به خداوند که برترین سخنران عالم است، در میان آیات حرکت کنیم و به دنبال یافتن گمشده خود باشیم.
گفته شد، برای فهم مفهوم کوثر، بهتر است در سورههای دیگر قرآن به دنبال آیهای باشیم تا فضای بحث وسیعتر و درک آن عطیه الهی آسانتر گردد. کلمه «عطا» را در آیات قرآن جستجو کردیم و از میان تمام آیاتی که کلمه «عطا» در آن به کار رفته، با در نظر گرفتن مشخصاتی که در سوره کوثر وجود دارد، آیاتی را کنار گذاشتیم و صرفاً به آیاتی پرداختیم که با این مشخصات تطبیق دارد. آن مشخصات این بود که: آن عطیه بسیار قیمتی، مخصوص رسولالله و توسط ربالعالمین به ایشان عطا شده باشد. از میان آیات متعدد، تنها به آیه 5 سوره الضحی رسیدیم که مشخصاتی مانند سوره کوثر دارد.
بدین صورت از سوره کوثر به آیه 5 سوره الضحی رسیدیم؛ خداوند با لحنی مادرانه در آیات 1تا5 سوره الضحی میفرماید: سوگند به نور روز که همهجا و همهکس را روشن میکند و همه از آن بهرهمند هستند(1). و سوگند به شب که خواهد آمد و مستقر میشود(2). پروردگارت تو را رها نکرده و مورد خشم و کینه قرار نداده(3). بی تردید آخرت برای شما از دنیا بهتر است(4). و به زودی خداوند به تو چیزی را عطا میکند تا راضی شوی(5).
آیات و سورههای قرآن مانند جواهرات و گنجهای گرانقدر هستند و میتوان از زوایای مختلف و با روشهای مختلف به آنها نگاه کرد و از آنها بهرهها برد. یکی از روشهای ورود به آیات، چیدن آیات در خط زمان است. چرا که با توجه به معنای تدبیر که همان «پشت هم چینی» است، خداوند با تدبیر آیات قرآن، عملاً آیات را به لحاظهای مختلف، پشت سر هم چیده است و در همین قرآن از ما خواسته که در قرآن و تدبیر الهی، تدبّر کنیم و از افراد خرده گرفته که «چرا در قرآن تدبّر نمیکنند، شاید بر قلبهای ایشان قفل نهاده شده است» «أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها»«محمد24». ما نیز به این امید که خداوند قفلهای قلوبمان را باز سازد و نور قرآن را وارد آن سازد، این دعوت خدا را لبیک گفته و به تدبّر در آیات میپردازیم، لذا این آیات را در خط زمان چیده تا ان شاءالله ابعاد جدیدی از آن برایمان نمایان گردد.
خداوند خطاب به رسولالله که همچون شمس، نورافشانی میکنند میفرماید: به زودی بعد از شما دوران طولانی شب برپا میشود. و این خبر اولین باری نبود که به رسولالله گفته شد، بلکه ایشان از طُرُق مختلف، نسبت به اتفاقات بعد از خود آگاه بودند. تنها دیدن رویای آن دو بوزینه که از منبر ایشان بالا میرفتند، کافی بود که رسولالله خبر از آینده امت خود پیدا کنند که همین امر شدیداً ایشان را نگران میکند. دیری نپایید که با رفتن رسولالله و برپایی ماجرای سقیفه، دوران تاریکی شروع شد و مؤمنین دیگر بهرهای از نور رسولالله و خلیفه او نداشتند و تنها توانستند در این دوران طولانی شب، از ماه وجود مولا امیرالمؤمنین استفاده نمایند. نگرانی رسولالله ، البته نه برای خود، بلکه برای تابعانشان بود و اصرار داشتند که خداوند دستآویز و راه نجاتی برای دوران طولانی شب ایجاد نماید.
خداوند در آیه 3 در واکنش به نگرانی رسولالله متذکر میشود که ما تو را رها نکردهایم و از تو خشم و کینه نداریم و در ادامه در آیه 5 برای رفع نگرانی پیامبر به ایشان وعده عطایی میدهد که باعث رضایتشان شود. این موضوع خیلی جالب است که خداوند در صدد جلب رضایت رسولالله است و نشان از محبت بسیار زیادِ خداوند نسبت به رسولش دارد و همه خیرها را تنها برای رضایت ایشان بر عالمیان جاری میکند. خداوند در آیه 4 در رابطه با جنس این عطا سخن میگوید و میفرماید که آخرت برای شما بهتر است، پس عطایی که به ایشان وعده داده شده از جنس آخرت است و دنیایی نیست.
پس اینگونه میتوان گفت که بعد از رسولالله که به دلیل بییاور ماندن خلیفهاش، امت از نور بیبهره میشوند و این امر شدیداً باعث نگرانی رسولالله گردیده، خداوند در جهت کسب رضایت ایشان، عنصری از جنس آخرت را بر عالمیان توسط خودِ ایشان جاری میکند تا یاری دهنده مؤمنین باشد. نکته مهم اینجاست که اگر خداوند کوثر را برای دوران شب و برای یاران رسولالله عطا کرده است، آیا باید در قبال آن رفتاری داشت؟ این موهبت عظیم در شب دنیا برای شیعیان چه خاصیتهایی دارد؟
خداوند در ادامه آیات، سه نعمت را متذکر شده و در مقابل آن سه نعمت، سه رفتار را طلب میکند. میفرماید: مگر نه اینکه تو را یتیم یافت، پس پناه داد؟6. و تو را سرگشته یافت، پس هدایت كرد؟7. و تو را تنگدست یافت، پس بینیاز گردانید؟8. و اما [تو نیز به پاس نعمت ما] یتیم را میازار،9. و سائل را مران10. و از نعمت پروردگار خویش [با مردم] سخن گوی11.
مؤمنین در شب دنیا، همچون یتیمانند و هر کسی آنان را میآزارد، آنها در تاریکی دنیا سرگردان و بسیار تنگدست هستند و خداوند برای یاری آنها، کوثر را عطا میکند تا هم پناهگاه و هم هدایتگر و هم بینیاز کننده باشد. الله اکبر. خدایا تو چه مهربانی و من نسبت به این نعمت عظیم که تو عطا کردی، چقدر غافلم.
اگر به دنبال مصداق بگردیم متوجه میشویم که نعمات کثیری که ما از آنها بهره میبریم، همهگی از کوثر است.
تابعان رسول الله، در شب دنیا یتیمان ایشانند. یتیمانِ آوارهای که هر کس و ناکسی به آنها آزار میرساند. خداوند با عطای کوثر، یتیمان را پناه و مأوا میدهد تا با پناه بردن به آن، احساس یتیمی نکنند. حرمها و قبور اهلبیت ع از بروزات این عطاست. شیعیان هر وقت احساس بیپناهی و بیکسی میکنند، هر زمان مشکلات به آنها فشار آورده و دلشان از دنیا میگیرد، به خانههای اهلبیت(ع) میروند و آنقدر دعا میکنند تا سبک شوند و با کنده شدن از دنیا به سوی ارتفاعات بالا پرواز کنند. این از خاصیتهای کوثر است، که از جنس آخرت است. دیده نمیشود، اما اثراتش دیده میشود. در آیۀ36 سوره نور مطرح شده است: ﴿فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ﴾[1] خانههایی که شیعیان آنجا میروند و خداوند رفعتشان میدهد، چرا که آنها «اسماء خدا»، را ذکر میکنند ﴿یُذْكَرَ فیهَا اسْمُهُ﴾. اشیائی که به فرمودهی اهلبیت(ع)، خودِ ایشان هستند که «نحن اسماءالحسنی». شیعیان در مجالس حضرت زهرا س حضور پیدا میکنند و احساس میکنند در دست و بال حضرت هستند. محضر ایشان را با قلبشان احساس میکنند، اما ایشان را نمیبینند و اینها بروزات پناه دادن به یتیمان شیعه است.
دومین برکتی که کوثر دارد، هدایت سرگردانان از خیلِ تابعان رسولالله ص است. خداوند میفرماید: یا رسول الله یادت هست، در جوانی شما نمیدانستی به کدام سمت بروی، ما هدایتت کردیم، تا از سر در گمی بیرون بیایی، پس شما هم بوسیلۀ کوثر، بعد از خودت، سرگردانان از بین تابعانت را هدایت کن. اکنون ما شاهدیم که طالبان علم که سر در گم هستند و نمیدانند باید چهکار کنند، به قم میروند و زیر نور حضرت فاطمۀ معصومه س درس میخوانند. اگر خداوند میفرماید: ﴿هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دینِ الْحَقِّ﴾[2]، این «الهدی» که در آیه ذکرشده که به تبع آن، دین حق بر تمام ادیان غلبه میکند، از برکات کوثر است و ره گم کردهها را هدایت میکند.
از مصادیق هدایت سرگردانانِ امت که در دوران ما قابل مشاهده است، هدایت به نور اربعین است. خداوند به تبع خیر کثیر کوثر، برای هدایت گمگشتههایی که بعد از چهل سال، هنوز راه و روش همراه شدن با نور و اراده الهی را نیافتهاند، اربعین را ایجاد نمود تا اهلِ تعقل به آن بیندیشند و در آن سیر کنند و به سوی ظهور حرکت کنند. اما ما چقدر استفاده میکنیم؟
یکی دیگر از برکات کوثر، بینیاز کردن تنگدستان است، ﴿وَ وَجَدَكَ عائِلاً فَأَغْنى﴾[3] ، یا رسولالله ص همانطور که شما یک زمانی تنگدست بودی و من شما را غنی کردم، شما هم تنگدستانِ از پیروانت را بوسیلۀ این عطا بینیاز کن. یا رسولالله(ص)! در حال حاضر که دشمنان خداوند و جبههی شیطان با تحریمها و فشارهایش در پی این است که حالت تنگدستی را بر امت شما غلبه دهد، ان شاءالله به تبع این قانون الهی، ما در دوران حاضر، مشمول سومین محبت و نعمتِ برگرفته از کوثر یعنی «فاغنی» شویم. به سرعت شاهد، رشد علمی و اقتصادی، که بعد از تحریمها واقع شده باشیم.
اگر بخواهیم به کیفیت انجام این سه وجهی که در سوره بر آن تأکید شده اسث، پی ببریم، باید به آیۀ5 ضحی توجه کنیم: ﴿وَ لَسَوْفَ یُعْطیكَ رَبُّكَ فَتَرْضى﴾ بزودی خدا یک چیزی به شما عطا میکند که راضی شوید؛ این بدان معناست که خداوند کیفیت این عطاها را بسیار بالا برده، به طوری که موجب رضایت رسولالله شده است.
پس این سوال مطرح میشود که چرا همچنان ما شیعیان دچار مشکل هستیم؟ چرا هنوز بعد از 1400 سال، ما با فرهنگ بهرهمندی از کوثر آشنا نیستیم؟ ما در آخرت در پاسخ به این رفتارمان، یعنی کفران نعمت کوثر، چه میتوانیم بگوییم؟
خدایا از شر جهالت و غفلت به تو پناه میبرم. یاریم کن.
[1] ـ [نور36] ص354 ـ ﴿ فی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَ یُذْكَرَ فیهَا اسْمُهُ یُسَبِّحُ لَهُ فیها بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ﴾.
[2] ـ [صفّ9] ص552 ـ ﴿ هُوَ الَّذی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ﴾.
[3] ـ [ضحی8] ص596.