صراط عشق؛ مجله ی فرهنگی، معرفتی، ادبی، هنری مجله ی فرهنگی، معرفتی، ادبی، هنری
۳۴۲ سال بعد از روز غدیر، شیعیان ایران در جهان اسلام بغداد را فتح کردند و پس از قرن‌ها روزنه‌ای برای تنفس شیعه باز شد. آنگاه برای اولین بار ۱۸ ذی‌الحجه در تقویم‌های قمری به عنوان بزرگترین عید مسلمانان جهان نام‌گذاری شد.
رویداد غدیر خم در محلی به همین نام اتفاق افتاده و در آن علی بن ابی طالب (ع) به عنوان جانشین رسول خدا(ص) به مقام ولایت و جانشینی رسیده است. شیعه و سنی همگی برسر این ماجرا اتفاق نظر دارند.
عید غدیر بزرگترین جشن دینی شیعیان است.
عید غدیر به عیدالله الاکبر معروف است و بزرگترین جشن دینی شیعیان است. این عید در ایران که بیشترین پراکندگی جمعیتش را شیعیان تشکیل داده اند مهم بوده و هست. آداب عید غدیر مجموعه‌ای از اعمال است که شامل اعمال عبادی فردی و اجتماعی است. سابقه و پیشینه این عید قدمت طولانی دارد، اما ایرانیان در گسترش و باشکوه بودنش نقش پررنگ و موثری دارند.
سابقه تاریخی جشن عید غدیر به چه زمانی بر می‌گردد؟
مراسم جشن و سرور در ایّام عید غدیر پیشینه‌ای بس دیرینه دارد:
۱. همه پیامبران به اوصیای خود توصیه می‌کردند که روز تعیین جانشین را عید بگیرند.
۲. پیامبر عظیم الشّأن اسلام صلی الله علیه و آله، پس از نصب امیرمؤمنان علیه السلام به خلافت، سه روز تمام در سرزمین غدیرخم جشن گرفتند و به حاضران که تعدادشان بالغ بر ۱۲۰ هزار نفر بود می‌فرمودند:
هَنِّئُونی هَنِّئُونی، إِنَّ اللّه َ خَصَّنی بِالنُّبُوَّهِ وَخَصَّ أَهْلَ بَیْتی بِالاْءِمامَهِ.
به من تبریک بگویید، به من تهنیت بگویید، خداوند مرا به نبوّت و خاندانم را به امامت اختصاص داد.
۳. به حسّان بن ثابت امر فرمودند که با سرودن قطعه شعری هنگامه غدیر را در جهان ادبیّات جاودانه سازد.
۴. به امیرمؤمنان علیه السلام امر فرمود که روز عید غدیر را همه ساله جشن بگیرد.
۵. خاندان عصمت و طهارت و شیعیان به تبع آنان، همه ساله عید غدیر را جشن می‌گرفتند.
۶. امام رضا علیه السلام در سال ۲۰۳ ق. عید غدیر را در خراسان جشن گرفتند، فیّاض طوسی که در آن مراسم حضور داشت، مشاهدات خود را به سال ۲۵۹ ق. گزارش داد.
۷. معزّ الدّوله، پادشاه مقتدر آل بویه، در سال ۳۵۲ ق. روز غدیر را رسماً جشن گرفت.
۸. اهالی مصر و مراکش در سال ۳۶۲ ق. به مدّت ده روز «دهه غدیر» را جشن گرفتند.
۹. مقریزی، متوفّای ۸۴۵ ق. گزارش جامع و دقیقی از مراسم جشن و سرور «دهه غدیر» در دولت فاطمیان، از صله‌ها و تبرّعات آنان در سال ۵۱۶ ق. در طول دهه ارایه داده است.
۱۰. از سال ۹۰۷ ق. همه ساله در سرتاسر ایران اسلامی، عید سعید غدیر در سطح گسترده‌ای، طیّ مراسم با شکوهی جشن گرفته می‌شود.
همانطور که در بالا اشاره شد آداب و رسوم غدیر سابقه‌ای به قدمت خودش دارد، اما جشن‌های غدیر از زمان تسلط ایرانیان بر اعراب پررونق شده است.
در زمانی که در سرزمین‌های عربی، برگزاری این عید و بزرگداشت آن، جرم محسوب می‌شد ایرانیان، روز ولایت امیرمومنان را که از شعائر اسلامی است پاس می‌داشتند.
خاندان آل بویه در رونق گرفتن و گسترش غدیر در سرزمین‌های اسلامی نقش مهم و موثری داشته اند.
از زمان حکومت آل بویه و حکمرانی اش بر بغداد جشن‌های غدیر باشکوه برگزار شد. بازار تا صبح عید باز بود و صدای شادی در گوش شهر‌ها پر بود.نخستین بار در دوران آل بویه ۳۵۳ قمری مراسم جشن عید غدیر خم در بغداد برگزار شد. به دستور دیلمی در روز عید غدیر شهر را آذین کردند و مغازه‌ها تا صبح باز بودند و افرادی به نشانه شادی به طبل می‌کوبیدند و شیپور می‌زدند و آتش بازی می‌کردند.
درست است که آل بویه شیعه بودند، و ترویج رسوم شیعه را در دستور کار خود قرار دادند، اما حواسشان به وحدت میان شیعه و سنتی جمع بود. مراقب بودند که رواج آئین‌های مربوط به شیعه به خصومت مذهبی نرسد. در بین این خاندان بیشتر از همه عضدالدوله تلاش می‌کرد و با اقتداری که داشت حتی بغداد هم کمتر دچار آشوب می‌شد.
شعائر دیگر شیعه امامیه مثل گفتن حَی عَلی خَیرِ الْعَمَلْ و اَشْهَدُ اَنَّ عَلیا وَلی اللّه در اذان در زمان همین آل بویه رواج یافت. یا مهر نماز و تسبیح تربت امام حسین علیه السلام در این دوره بود که به سجاده مسلمانان ایرانی اضافه شد.
و، اما سابقه مراسم غدیر… داستان برمی گردد به حدود یازده قرن قبل
اولین جشن سراسری عید غدیر کی بود؟
سابقه برگزاری جشن عید غدیر را از کتاب‌های تاریخ باید سراغ گرفت. عید غدیر خم در دل مسلمانان همیشه عیدی با شکوه بوده است، اما در پیچ خم و بالا و پایین هزار و یک شب تاریخ گاهی پنهان شده؛ گاهی هم به اوج شکوه بیرونی اش رسیده. اما چطور و چگونه؟
از روی مستندات تاریخی معلوم می‌شود اولین جشن علنی و سراسری عید غدیر، عید ولایت امیرالمومنین علیذ علیه اسلام برمی گردد به سال ۳۵۲ هجری قمری. زمانی که نزدیک به ۲۴ سال از غیبت کبری امام زمان علیه السلام گذشته.
تا قبل از آن فرزندان خاندان‌های اموی و عباسی بر سرزمین‌های اسلامی حکومت می‌کردند. شیعه و سبک زندگی اش در اقلیت بود و خیلی وقت‌ها هم تقیه می‌شد. حبّ علی و فرزندانش بود، اما کسی لب‌تر نمی‌کرد؛ که اگر می‌کرد، کشته می‌شد. اما تا کِی؟
در همیشه روی یک پاشنه نمی‌چرخد
این دنیا رسم و رسوم مخصوص به خودش را دارد. با همان قاعده و قوانین هم در زمین اش مجبورت می‌کند که بازی کنی! به قول خود صاحب عید غدیر که فرمود: الدَّهرُ یَومانِ: یَومٌ لکَ و یَومٌ علَیکَ روزگار دو روز است؛ روزی برای تو و روزی علیه تو. حکایت حکومت اش هم همین است. روزگاری قدرت به دست مخالفان ولایت بود و روزگاری به دست و به نفع محبّانش افتاد. به قول قدیمی‌ها «در همیشه روی یک پاشنه نمی‌چرخد»
رویداد عید غدیر و برگزاری جشن اش همواره در خفا و پنهان بود تا اینکه خاندان‌های شیعه در ایران شروع کردند به قدرت گرفتن و حغرافیای تحت تسلط شان رفت سمت بزرگ و بزرگ‌تر شدن. تا جایی که فرزندان بویه تا بغداد رفتند و فتح اش کردند. روزنه‌ای باز شدن برای نفس کشیدن، بعد از قرن‌ها فشار سکوت و اختناق.
حالا وقت آن رسیده بود که جشن عید سعید غدیر که تا آن زمان به صورت مخفی یا خیلی محدود برگزار می‌شد، فراگیر و باشکوه برگزار شود.
کار به جایی رسید که ابن جوزی در کتابش «المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم» دیده‌های خود از عید غدیر سال ۳۵۲ هجری قمری را این طور گزارش می‌دهد که در شب عید یعنی پنج شنبه هجدهم ذی الحجه سال ۳۵۲ مغازه‌های بغداد تا صبح باز بود. صدای طبل و شیپور، گوش شهر را پرکرده بود. مراسم آتش بازی در بازار برگزار شد. تا روز عید غدیر که مردم، گروه گروه به زیارت حرم‌های متبرک کاظمین می‌رفتند. معزالدوله، امیر دیلمی دستور داده است بغداد را آذین بندی کنند و شهر یکپارچه غرق در شادی و جشن و سرور باشد.
به جز ابن جوزی بغدادی، تاریخ نگار حنبلی مذهب که شواهد بالا را گفته، ابن مسکویه دانشمند ایرانی هم در «ملحقات کتاب تجارب الامم» آنچه از جشن‌های عید غدیر دیده را به صورت گزارش گونه می‌نویسد که شیعیان، جشن روز عید سعید غدیر را با آذین بندی و نصب کتیبه‌های مذهبی و پوشیدن لباس‌های نو و فاخر و قربانی کردن شتر گرامی می‌داشتند. ابن مسکویه هم می‌گوید که در شب عید غدیر در بغداد تا سالیان سال، رسم آتش بازی برقرار بود.
آداب عید غدیر از گدشته تا امروز
آداب عید غدیر در طی این سال‌ها خیلی تغییر نکرده و براساس سنت‌های گذشته هنوز جاری است. هرچند که تعداد زیادی از آن انجام نمی‌شود و یا به ندرت به آن توجه می‌شود. این آداب از سنت‌های حسنه‌ای است که باید احیا شود.
اعمال عید غدیر
هدیه دادن، گشاده دستی نسبت به خانواده
ایجاد زمینه‌های شادمانی، دلجویی و مهرورزی متقابل
زیارت، خواندن دعای ندبه
نماز و نیایش، ذکر صلوات
روزه، اطعام و افطاری دادن
تشکیل اجتماع در روز عید غدیر
غسل کردن و استفاده از عطر و بوی خوش
احسان و انفاق
حل کردن امور مسلمین و برآورده حوایج آن‌ها
و سنت‌هایی که تعدادش بیشتر از این هم هست…
با این اوصاف اگر قدمت و پیشینه جشن ولایت را بخواهیم حساب کنیم بیشتر از ۱۱۰۰ سال جشن و شادی و سرور برپا بوده و همچنان هست. رسمی به قدمت ۱۱ قرن.
