صلوات شعبانیه تبیین جامعه کبیره است / آموزه‌های صلوات شعبانیه

در ماه شعبان المعظم، یکی از عزیزترین ماه‌های اسلامی و منسوب به پیامبر(ص) قرار داریم. ماه رحمت و لطف الهی که فرصت مناسبی برای شست‌وشوی دل از زنگارهای هواپرستی و دنیازدگی است

برای بهره بردن بیشتر از این ماه اعمال زیادی وارد شده که یکی از آن‌ها خواندن صلوات شعبانیه، دعایی منسوب به امام سجاد(علیه السلام) است. دعایی که مستحب است در هر روز ماه شعبان هنگام ظهر و نیز نیمه شب خوانده شود.

در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام ابراهیم انصاری بحرینی، مفسر قرآن کریم و دین‌پژوه، به اجمال این دعا و مضامین عالیه آن را مورد بررسی قرار دادیم.

او معتقد است مضمون اصلی این صلوات عظیم‌القدر بیان جایگاه اهل بیت (علیهم السلام) و تأکید بر ولایت ایشان است و خواننده این عبارت‌ها، از خداوند بزرگ می‌خواهد درود خویش را بر حضرت محمد(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) و خاندان پاک او نازل کند.

صلوات شعبانیه تبیین جامعه کبیره است
حجت‌الاسلام انصاری بحرینی در ابتدا با اشاره به حدیثی از پیامبر اعظم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) می‌گوید: پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) فرموده است رجب ماه خداست، شعبان ماه من و رمضان ماه امت من است. به بیانی دیگر بین سه ماه رجب، شعبان و رمضان پیوندی محکم و ظریف وجود دارد و هر کدام زمینه‌ای برای ماه بعد است.

در حقیقت رجب ماه ولایت، شعبان ماه نبوت و رمضان ماه ضیافت الهی است. او اضافه می‌کند: یکی از اعمالی که در این ماه پُربرکت به آن سفارش شده، فرستادن درود و سلام و صلوات بر خاتم پیغمبران(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) و اهل بیت(علیهم السلام) ایشان است.

مرحوم شیخ عباس قمی در مفاتیح‌الجنان صلوات معروفی از امام زین‌العابدین(علیه السلام) نقل کرده است که شیخ طوسی(ره) در مصباح ‌المتهجد، سید بن طاووس(ره) در اقبال الاعمال و مرحوم علامه مجلسی در زادالمعاد نیز به آن اشاره کرده‌اند. صلواتی که آمده است امام سجاد (علیه السلام) هر روز پس از اذان ظهر و شب نیمه شعبان آن را می‌خواند و به شیعیان خود نیز سفارش می‌کرد آن را بخوانند. صلوات درود برتر است و راه برتر برای اظهار ارادت به پیشگاه اهل بیت(علیه السلام) است.

صلوات فرستادن نشان‌دهنده محبت به پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) است و چون پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) حبیب خداست، پس صلوات سبب نزدیکی به خدا نیز خواهد شد.
این مفسر قرآن کریم یادآور می‌شود: توصیفاتی که در این صلوات نورانی آمده و امام سجاد(علیه السلام) از آن‌ها استفاده می‌کند، بسیار به توصیفاتی که فرزندشان امام هادی(علیه السلام) در زیارت جامعه کبیره آورده است، شباهت دارد.

گویا این صلوات مختصر شده زیارت جامعه کبیره و تبیین و توضیح این زیارت است به خصوص بخش اول آن که با صلوات‌هایی شروع می‌شود و به شئون نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) و ائمه معصومین(علیهم السلام) توجه دارد. اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَهِ النُّبُوَهِ وَ مَوْضِعِ الرِّسَالَهِ وَ مُخْتَلَفِ الْمَلاَئِکهِ وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ وَ أَهْلِ بَیتِ الْوَحْی‌، خدایا درود فرست بر محمد و آلش که درخت نبوت و محل رسالت و جایگاه رفت و آمد فرشتگان و معدن علم و حکمت و خاندان وحی‌اند. همین تعبیر را در زیارت جامعه داریم.

آنجا که زائر در بدو ورود وقتی به مقام حضرات معصومین(علیهم السلام) و جایگاه خود واقف می‌شود، درمی‌یابد که قابلیت مخاطب قرار دادن حضرات معصومین(علیهم السلام) را ندارد اما از طرف خود این بزرگواران به او مجوز داده می‌شود که ارتباط برقرار کند و بگوید: «السَّلَامُ عَلَیکُمْ یا أَهْلَ بَیتِ النُّبُوَّه».

اهل بیت(علیهم السلام) شجره طیبه هستند
حجت‌الاسلام انصاری بحرینی در ادامه با اشاره به فرازهایی از صلوات پرفیض و برکت شعبانیه می‌گوید: این دعا ۶ فراز دارد که با صلوات از هم جدا شده‌اند. استفاده مکرر از صلوات بر محمد و آل محمد در این دعا نشان‌دهنده اهمیت صلوات در هنگام راز و نیاز با خداوند و برکات و آثار آن است.

همچنان که در آیه ۵۶ سوره احزاب آمده است: «اِنَّ اللهَ وَ مَلائکَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبَیِّ یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنوُا صَلُّوا عَلَیهِ وَ سَلَّمُوا تَسلیماً» یعنی خداوند و فرشتگان بر پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) درود می‌فرستند، ای کسانی ‌که ایمان آورده‌اید بر او درود فرستید و سلام گویید و تسلیم فرمانش باشید. صلواتی که هر گاه به خدا نسبت داده شود به معنی فرستادن رحمت و هر گاه به مؤمنان منسوب شود به معنی طلب رحمت است.
این عالم بحرینی اضافه می‌کند: پس از صلوات اول، پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) و اهل بیت(علیه السلام) ایشان با چند تعبیر بسیار عمیق که محور اصلی همه آن‌ها پیوند با وحی است، معرفی می‌شوند. «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ شَجَرَهِ النُّبُوَّهِ، وَ مَوضِعِ الرِّسالَهِ، وَ مُخْتَلَفِ الْمَلائِکَهِ، وَ مَعْدِنِ الْعِلْمِ، وَ أَهْلِ بَیْتِ الْوَحْیِ».

پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) که سرور انبیا(علیهم السلام) و خاتم پیغمبران(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) است، اصل و اساس نبوت است، همچنان که تمام پیامبران(علیهم السلام) نبوت خود را مشروط به پذیرش نبوت و ولایت وصی او دریافت کرده‌اند.

بنا بر روایت‌های وارد شده پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم)، حضرت علی(علیه السلام) را از شجره‌ای می‌داند که خود از آن است و از آنجا که امیرمؤمنان و فرزندان معصومش همه از نور واحد هستند، پس همه با شجره نبوی یکی هستند، به همین دلیل است که امام سجاد(علیه السلام)، پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) و خاندانش را شجره نبوت معرفی می‌کند.
این مفسر قرآن کریم تشریح می‌کند: خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم، صحنه‌هایی از تجسم حق و باطل، کفر و ایمان و طیب و خبیث را در قالب مثال‌های جالب و عمیق بیان کرده که تشبیه مؤمن به درختی پاک و استوار و کافر به درختی خبیث و بی‌ریشه در سوره مبارکه ابراهیم از این قبیل است. شجره طیبه درخت نور و شجره خبیثه درخت ظلمت است.

در صلوات شعبانیه، اصل شجره طیبه، معصومین(علیهم السلام) و فرع آن نیز محیط ولایت ایشان است. به عبارت دیگر وادی توحید همان وادی ولایت اهل بیت(علیه السلام) است.

این دو شجره طیبه و شجره خبیثه همواره در تقابل با یکدیگرند و می‌کوشند عالم را در بر گیرند و با خود همراه کنند. با توجه به این درگیری که باطن و ظاهر عالم را در بر می‌گیرد، موحد شدن به نوعی ورود به این میدان درگیری است.

در حقیقت جهاد اکبر و جهاد اصغر حضرت با ابلیس و اولیای طاغوت در همه عوالم جریان دارد که از آن جمله عالم باطن و ظاهر انسان‌هاست، پس جهاد انسان‌ها به نوعی شعاعی از جهاد نبی اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) است.

اهل بیت(علیهم السلام) تنها راه نجات از امواج سهمگین دنیا
این پژوهشگر دینی به فراز دیگری از این صلوات عظیم‌القدر اشاره کرده و عنوان می‌کند: در بخش دیگری از این صلوات، پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) و خاندان پاکش به کشتی روان در اقیانوس‌های عمیق تشبیه شده‌اند که هر کسی به آن‌ها متوسل شود، ایمن شده و هر کسی آن‌ها را رها کند، غرق می‌شود. «اللّهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الْفُلْکِ الْجارِیَهِ فِی اللُّجَجِ الْغامِرَهِ، یَأْمَنُ مَنْ رَکِبَها، وَ یَغْرَقُ مَنْ تَرَکَهَا»؛ سپس به سه نوع موضع‌گیری نسبت به مسیر و خط پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) و خاندانش اشاره شده است: «الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَ الْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ، وَ اللَّازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ». هر که از آن‌ها پیشی گیرد از دین خارج می‌شود و کسی که در طی مسیر از آن‌ها عقب بماند نابود می‌شود و تنها راه رسیدن به مقصود، همراهی آنان است. کسی به آن‌ها ملحق می‌شود که همراه و ملازم آنان باشد.
او ادامه می‌دهد: ماه مبارک شعبان در سیره عبادی نبی اکرم(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) جایگاه والایی داشته است. حضرت(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) می‌فرمود شعبان ماه من است، پس روزه بدارید در این ماه برای محبت پیغمبر خود و برای تقرب به پروردگار خود.

در صلوات شعبانیه نیز امام سجاد(علیه السلام) از عظمت و شکوه شعبان و سیره عبادی پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) در آن خبر می‌دهد. امام سجاد(علیه السلام) در چند فراز پایانی صلوات شعبانیه خواسته‌هایی را از درگاه رحمت الهی طلب می‌کند، خواسته‌هایی مانند احیا و آبادانی جان (واعمر قلبی بطاعتک)، مصونیت از رسوایی (ولاتحزنی بمعصیتک)، مواسات و کمک به بینوایان، الگوگیری از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) (اللهم فاعنا علی الاستنان بسنته فیه)، شفاعت (و نیل الشفاعه لدیه) و تبعیت از پیامبر(صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌ وسلم) (واجعلنی له متبعا).
حجت‌الاسلام انصاری بحرینی در پایان تأکید می‌کند: مطالعه دعاها، مناجات‌ها و زیارات، علاوه بر آثار و برکاتی که برای داعی و ذاکر دارد، او را با معارف والای الهی آشنا کرده و درهایی از معرفت ائمه(علیهم السلام) را به روی آنان باز می‌کند. در فرصت باقی مانده از ماه شعبان و ماه پرخیر و برکت رمضان باید از خداوند توفیق خواندن ادعیه، مناجات‌ها و زیارت‌ها را بیشتر از قبل، درخواست کنیم.

مریم احمدی شیروان