اهمیت خانواده در قرآن

موضوع قرآن و خانواده یکی از موضوعات مهم عصر کنونی برای هر انسان مسلمان است و شایسته است که هر فرد بداند این کتاب که ارجمند‌ترین کتاب هستی است و علم اولین و آخرین در آن است، در رابطه با خانواده‌ای که تشکیل داده یا قرار است تشکیل دهد چه نظری دارد؟ در این مقاله به بررسی اهمیت تشکیل خانواده در قرآن کریم می‌پردازیم و به سوالات زیر پاسخ می‌دهیم:

 کدام آیه در قرآن برای بیان اهمیت نظام خانواده بیان شده است؟

 علت اینکه قرآن زوجیت را از نشانه‌های حکمت خداوند دانسته چیست؟

 از نظر قرآن مهمترین هدف تشکیل خانواده کدام است؟

 در موضوع خانواده در قرآن آیات بسیاری وجود دارد که نشان‌دهنده اهمیت و عظمت ساختار خانواده از نگاه قرآن است. در آیه ۲۱ سوره روم، اهمیت خانواده را در سه بخش می‌توان خلاصه نمود:

زوجیت یکی از آیات و نشانه‌های الهی است.

 خداوند بین زوج‌ها مودت و رحمت قرار می‌دهد.

این آیات و نشانه‌ها برای کسانی قابل فهم است که اهل تفکر و تدبر باشند.

در قرآن آیت بیشتر به معنای حکمت آفرینش آمده است و در آیات مربوط به خانواده نیز همین معنا مورد نظر است.

 تشکیل خانواده و زوجیت از نشانه‌های حکمت خدا است، زیرا:

 بالاترین لذایذ روحی و ظاهری در همسری است.

 بالاترین انس و الفت در روابط همسری ایجاد می‌شود.

 انسان در چارچوب خانواده و در کنار همسر به آرامش دست می‌یابد.

 بالاترین موهبت الهی در زندگی بشر در نظام ظاهری زندگی همسری است.

 هدف از تشکیل خانواده از نگاه قرآن رسیدن به آرامش است.

 عوامل آرامش انسان از نگاه قرآن عبارتند از: شب، همسر، منزل.

 زنان به دلیل عاطفه و احساسی که دارند، نقشی محوری در آرامش زندگی دارند.

در مورد اهمیّت و عظمت خانواده در قرآن کریم آیه‌ای مطرح می‌شود:

«وَ مِن آیاتِهِ أَن خَلَقَ لَکُم مِن أَنفُسِکُم أَزواجًا لِتَسکُنوا إِلَیها وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّةً وَ رَحمَةً إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرونَ» سه فراز در این آیه دیده می‌شود. قسمت اوّل اینکه از آیات الهی آن است که از خود شما برای شما همسرانی را آفرید. این از آیت‌های خدا است. چرا؟ «لِتَسکُنوا إِلَیها» برای اینکه به آرامش برسید و با مسأله زوجیّت و همسری آرامشی در زندگی شما فراهم شود.

فراز دوم این است که «وَ جَعَلَ بَینَکُم مَوَدَّةً وَ رَحمَةً» خداوند در خانواده‌ای که تشکیل می‌شود -که با دو نفر آغاز می‌شود- مودّت و رحمت را بین شما قرار می‌دهد و قسمت سوم «إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَومٍ یَتَفَکَّرونَ» در این ازدواج و در این همسر بودن و زوجیّت و همچنین مودّت و رحمتی که خداوند در خانواده قرار می‌دهد آیاتی است که تنها برای کسانی است که اهل اندیشه و تفکّر باشند و کلام خدا را مورد دقّت قرار دهند و در آن تدبّر کنند.

  «وَ مِن آیاتِهِ أَن خَلَقَ لَکُم مِن أَنفُسِکُم أَزواجًا» آیه‌ای درباره خانواده، زوجیّت و تشکیل خانواده در قرآن است و فراز‌های بسیار عمیقی دارد. در این آیه می‌فرماید که این از آیت‌های پروردگار است که از خود شما برای شما همسرانی قرار داد. اوّلاً در اینجا باید ببینیم آیت به چه معنا است؟ آیت یعنی نشانه، علامت. امّا مصادیق آیت در قرآن متعدّد است.

۱- گاهی آیه در قرآن نشانه وجود خدا است.

۲- گاهی آیت نه نشانه وجود که نشانه حکمت آفرینش است که آفرینش حکیمانه است و این استعمال در قرآن فراوان است.

«إِنَّ فی خَلقِ السَّماواتِ وَ الأَرضِ وَ اختِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الأَلبابِ»

در آفرینش آسمان‌ها و زمین و در پشت سر هم آمدن شب و روز آیاتی است برای صاحبان لُب و خرد خالص. «الَّذینَ یَذکُرونَ اللَّـهَ قِیامًا وَ قُعودًا وَعَلى جُنوبِهِم» آن‌هایی که در هر حال به یاد خدا هستند، ایستاده، نشسته، به پهلو آرمیده و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند و بعد می‌گویند خدایا تو این بساط را بر باطل نیافریدی، تو منزّهی، پس ما را از آتش جهنّم در امان بدار.

 آیت در اینجا برای حکمت است، حکمت در آفرینشی که هدف‌دار است. البتّه مصادیق دیگری هم برای آیت در قرآن وجود دارد، ولی عمده کاربرد آیت در قرآن درباره حکمت آفرینش است. در این‌جا نیز همین معنا مورد نظر است.

این از آیات خدا است که از خود شما و جنس خود شما برای شما زوج و همسرانی خلق کرده است. یعنی خداوند خلقت را حکیمانه طرّاحی کرده است. چرا همسری آیت است؟ دقّت کنید، بالاترین موهبت الهی در زندگی بشر، در نظام ظاهری زندگی همسری است. بالاترین لذایذ در همسری است، بالاترین انس و الفت‌ها در همسری است که انسان در کنار همسر به یک مؤانستی و آرامشی می‌رسد. خدا از انسان برای خود انسان بالاترین موهبت را طرّاحی کرده است. آیا این آیت الهی نیست؟

ممکن بود برای رفع نیاز‌ها خداوند به گونه دیگری عمل کند. مگر یک سری نیاز‌های انسان توسّط حیوانات تأمین نمی‌شود؟ ولی او این لطف را ندارد. ولی در نظام خانوادگی انسان در کنار انسان خانواده تشکیل می‌دهد، به آرامش می‌رسد. نسل برقرار می‌شود و ضمناً بالاترین لذایذ روحی و ظاهری در ازدواج شکل می‌گیرد. هیچ موجود دیگری هم در بین نیست، انسان است و انسان. منتها در دو حالت و حیثیّت؛ مرد و زن که یک خانواده می‌شوند. آیا این آیت خدا است یا نیست؟ در آخر آیه هم می‌فرماید: کسانی که در این مسأله به اندیشه بنشینند، آیات الهی را می‌یابند.

 پس زوجیّت آیتی الهی است و تشکیل خانواده بر اساس طرّاحی حکیمانه خدا است و کسی که این مسأله را به انجام برساند و در تشکیل خانواده اهتمام بورزد در خطّ حکمت الهی حرکت کرده و کار بسیار ارزشمندی را انجام داده است.

قسمت اوّل آیه این بود که زوجیّت آیت خدا است. ممکن است سوال شود که چرا خداوند این اتّفاق را ایجاد کرده است؟ چرا انسان را از مرد و زن آفریده است و از خود انسان برای انسان زوج و همسر قرار داد. علّت آن را در قسمت دوم آیه پاسخ می‌دهد و می‌فرماید: «لِتَسکُنوا إِلَیها» برای اینکه شما در این مسأله به آرامش برسید. آرامش هدف بزرگ زندگی است. امروزه مسأله آرامش در دنیا بسیار مطرح است و از موهبت‌های بزرگ زندگی به شکار می‌رود. بسیاری از رفاه برخوردار هستند، ولی از آرامش برخوردار نیستند. رفاه غیر از آرامش است؛ لذا قرآن می‌فرماید ما برای شما از خود شما همسرانی را خلق کردیم تا به آرامش برسید.

۱- عوامل مؤثر در آرامش

قرآن کریم سه امر را در زندگی انسان موجب آرامش می‌داند:

۱- شب

۲- همسر

۳- منزل

خدا شب و روز را قرار داد. شب را برای آرامیدن و آرامش، روز را برای تلاش و جستجو در رزق و روزی و فعّالیّت‌های زندگی.

«هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیلَ لِتَسکُنوا فیهِ وَ النَّهارَ مُبصِرًا إِنَّ فی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَومٍ یَسمَعونَ» خداوند شب را قرار داد که شما بیارامید. شب را تاریک کرد که شما به آرامش برسید. از تلاش دست بکشید، برای زندگی فردا تجدید قوا کنید و روز را روشن قرار داد که شما تلاش کنید «وَلِتَبتَغوا مِن فَضلِهِ». [۶]و این شب و روز قرار دادن هم آیت خدا است.

وقتی خداوند در سوره روم می‌فرمایند خدا زن و مرد را آفرید و از خود شما برایتان زوج قرار داد، این آیت خدا است. آفرینش شب و روز و قرار دادن روز برای تلاش و شب برای آرامش، این هم آیت خدا است. اگر این‌ها را با هم تطبیق کنید زیبایی و حکمت در آفرینش را می‌بینید.

در مباحث خانواده در قرآن سومین مفهومی را که قرآن برای آرامش به کار می‌برد منزل است. در این آیه ضمن بر شمردن مسائل زندگی در یک جهت خاص می‌فرماید: «وَ مَساکِنُ تَرضَونَها» مساکن جمع مسکن است. مسکن یعنی محلّ آرامش، یعنی خانه، منزل. پس منزل، شب و همسر. این سه مورد از نظر قرآن مایه آرامش هستند. مثلاً وقتی مردم از فعّالیّت‌های روزانه به منزل می‌آیند، در شب، در منزل و در کنار همسر هر سه عامل آرامش وجود دارد. جمع این‌ها باید بالاترین آرامش را ایجاد کند.

این عوامل را خدا برای آرامش انسان قرار داده است حال اگر در خانه و خانواده‌ای آرامش نیست این تقصیر از خود ما است، از اهل آن منزل است. گاهی ممکن است کسی رفتار نامناسب داشته باشد و اینگونه آرامش خدادادی که در خلقت قرار داده شده است را از اهل منزل سلب کند؛ لذا خیلی باید مراقب این امور باشیم؛ بنابراین آنچه که بر عهده ما قرار داده شده این است که این موهبت الهی یعنی یک خانواده مکمّلی که موجب آرامش همدیگر هستند را حفظ کنیم و روی آن سرمایه‌گذاری کنیم. پدر در درجه اوّل، مادر در درجه دوم و فرزندان به سهم خود باید این آرامش و فضای روح بخش خانواده را حفظ کنند و آن را بالاتر ببرند.

امّا زن و مرد هر دو مایه آرامش یکدیگر هستند و هر دو به نوعی تکیه‌گاه هستند، ولی تکیه بحث آرامش در آیه شریفه بر بانوان است «لِتَسکُنوا إِلَیها» شاید به این جهت باشد که با آن عاطفه بسیار قابل توجّهی که خداوند در بانوان قرار داده است که باعث می‌شود در ایجاد آرامش در منزل سهم بیشتری داشته باشند و اگر با دقّت و حساب شده عمل کنند بیشتر می‌توانند آرامش را در فضای خانواده حفظ کنند.

امّا علّت این‌که زن و مرد موجب آرامش یکدیگر هستند یک جهت آن می‌تواند این باشد که این‌ها مکمّل هستند. خصوصیّاتی در مرد است که در بانوان کم رنگ‌تر است. خصوصیّاتی در بانوان است که در مرد‌ها کمرنگ‌تر است و مجموعه این‌ها یک حسّ کمالی در جمع ایجاد می‌کند که می‌تواند موجب آرامش باشد.

یکی از مواردی که آرامش خانواده در قرآن مطرح شده است در آیه ۱۸۷ سوره بقره است. آنجا بحث ظریفی دارد که «هُنَّ لِباسٌ لَکُم وَ أَنتُم لِباسٌ لَهُنَّ» بانوان برای شما مرد‌ها لباسی هستند و شما شوهران برای بانوان در حکم لباسی هستید. البتّه این آیه مستقلّاً باید مورد بحث قرار گیرد، ولی در این‌جا، در تکمیل بحث آرامش بخشی در خانواده باید گفت که مرد پوششی برای همسر است و همسر پوششی برای مرد است.