سفر به ازبکستان پس از بیست سال

سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران روز چهارشنبه در صدر هیئتی بلندپایه به دعوت شوکت میرضیایف همتای ازبک خود تهران را به مقصد سمرقند ترک کرده تا علاوه بر دیدارها و گفت‌و‌گوهای دوجانبه، در بیست‌و‌دومین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای نیز شرکت کند.

: سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران روز چهارشنبه در صدر هیئتی بلندپایه به دعوت شوکت میرضیایف همتای ازبک خود تهران را به مقصد سمرقند ترک کرده تا علاوه بر دیدارها و گفت‌و‌گوهای دوجانبه، در بیست‌و‌دومین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای نیز شرکت کند.

  این اولین حضور رئیس جمهور ایران پس از 20 سال در ازبکستان بوده که دیدار و گفت‌وگوی دو رئیس جمهور را نیز به همراه داشته است. این فاصله‌ی زمانی برای دیدار متقابل روسای جمهور دو کشور در تهران و تاشکند که نزدیک به دودهه به طول انجامید در دیدار روسای جمهور ایران با هیچ یک از کشورهای آسیای مرکزی سابقه نداشته است.

آخرین بار، سید محمد خاتمی، رییس جمهور وقت ایران در اردیبهشت 1381 به ازبکستان سفر کرده و در مقابل نیز اسلام کریم اف، رییس جمهور وقت و فقید ازبکستان در خرداد 1382 به تهران رهسپار شده‌بود.

برای یافتن علل این اتفاق و رابطه نه چندان گرم و مطلوب دو کشور طی سال‌های اخیر باید ریشه‌های داخلی و خارجی موجود در روابط کشورها را مورد بررسی قرار داد.

علل مطلوب نبودن روابط ایران و ازبکستان

ازبکستان در دوره‌ی ریاست جمهوری طولانی اسلام کریم‌اف (1991 تا 2016 میلادی) رویکردی درون‌گرا، محافظه‌کارانه و امنیتی را در عرصه‌ی سیاست داخلی و خارجی درپیش گرفت که این امر موجب بروز تنش و سردی روابط بین ازبکستان با تاجیکستان، روسیه و ایران شد.

روابط ایران و ازبکستان در دوران ریاست جمهوری کریم‌اف به دلیل بدبینی‌هایی که در رابطه با نزدیکی ایران و تاجیکستان وجود داشت، شرایط مطلوب و خوبی را تجربه نکرد. با توجه به رویکرد نامناسب کریم‌اف در قبال تاجیکستان و مشکلات متعددی که برای این کشور و همچنین اقوام تاجیک ساکن در ازبکستان ایجاد کرده بود، جمهوری اسلامی همواره علم حمایت از مستضعف را برداشته و در اکثر مواقع به پشتیبانی از تاجیکستان می‌پرداخت.

همچنین، کلیشه ها و ترس از رادیکالیسم اسلامی و افراط گرایی از خاک ایران در ازبکستان که در ذهن دولت وقت این کشور کاشته شده بود و علتی هم جز عدم شناخت صحیح درباره ایران نداشت، مانع تصمیم گیری صحیح آنها در مورد ایران شده و بر رفتار سیاسی این کشور نیز، تاثیر گذاشته بود.

این موارد و برخی از مسائل سطحی دیگر باعث شده بود تا نه تنها ارتباط مطلوب و سطح بالایی بین دو کشور ایجاد نشده و فقط به روابط دوجانبه‌ی بین ایران و ازبکستان محدود نشود، بلکه در سطح منطقه ای نیز ازبکستان از جمله مخالفان همیشگی تغییر عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای از وضعیت ناظر به اصلی بوده و در روند همکاری ایران با تاجیکستان و قرقیزستان (دو کشور بالادست منابع آبی در آسیای مرکزی) در حوزه سدسازی و نیروگاه های برق آبی نیز، در آن مقطع مشکلات و محدودیت های متعددی برای کشورمان به وجود آورد.

مرگ کریم‌اف و آغاز تغییرات در ازبکستان توسط میرضیایف

با مرگ ناگهانی اسلام کریم‌اف در سال 2016 و روی کار آمدن شوکت میرضیایف ، رئیس جمهور جدید این کشور، اوضاع به کلی تغییر کرده و تغییر رویه‌ی محسوسی توسط او در حمکرانی داخلی و سیاست خارجی لحاظ شد.

میرضیایف با برخورداری از سابقه بسیار طولانی کار اجرایی از جمله 13 سال مسئولیت نخست وزیری و آگاهی از مشکلات عمیق و ساختاری این کشور، اصلاحات مختلفی را در عرصه‌های مختلف به اجرا گذاشت. در عرصه داخلی، اقداماتی نظیر مقابله با فساد، توجه ویژه به حوزه فناوری های نوین، ارتباطات و فناوری اطلاعات، توسعه صنعت گاز و پتروشیمی و نیز صنعت نساجی بر پایه ظرفیت بسیار عظیم تولید پنبه (طلای سفید) در دستور کار دولت میرضیایف قرار گرفت. در عرصه سیاست خارجی نیز، «رویکرد تنش زدایی»، «سیاست درهای باز»، «ایجاد موازنه با قدرت های منطقه ای» (ایران، ترکیه، هند و عربستان سعودی) و «قدرت های بین المللی» (روسیه، چین، اروپا و امریکا) را در دستور کار قرار داد که نتیجه آن بهبود شایان توجه روابط ازبکستان با تاجیکستان، قزاقستان، روسیه، ایران و جهان غرب در سال های اخیر بوده است.

پیش‌بینی می‌شد تحت تاثیر این تغییر و تحولات، روابط تهران و تاشکند نیز طی چند سال اخیر وارد فضای جدید و متفاوتی شود. اما دولت روحانی به واسطه‌ی تمرکز صددرصدی روی برجام و تعامل با کشورهای غربی، به کل، از آسیای مرکزی و شرق غافل شده و رویکرد متمرکز او باعث شد تا روابط ایران با این کشورها در سطح بالا و مطلوبی قرار نگیرد. روابط دو کشور در این زمان، تنها به دیدارهای وزرای خارجه و مسئولان رده پایین دو کشور و یا دیدار میرضیایف با روحانی در حاشیه‌ی اجلاس سران کشورهای اسلامی محدود شده و فراتر از آن نرفت.

حتی میرضیایف در حاشیه ی همین اجلاس از حسن روحانی برای حضور در ازبکستان و گفتگو پیرامون موانع موجود بر روابط دو کشور و همچنین طراحی افقی روشن در این راستا، دعوت کرده اما به دلایلی این دیدار صورت نگرفته و فرصت طلایی پیش آمده در مسیر بهبود روابط دو کشور نیز از بین رفت.

شاید همه‌ی اینها به این دلیل بود که روی کارآمدن میرضیایف حدود یکسال پس از برجام صورت گرفته و حسن روحانی و دولت وی در آن برهه، همچنان به بارآمدن گلابی های باغ برجام امید داشتند.

این روند اما پس از روی کارآمدن سید ابراهیم رئیسی و تاکید دولت وی بر «نگاه به شرق»، «سیاست همسایگی» و «دیپلماسی اقتصادی»، ادامه نیافته و رویکرد جدید دولت باعث شد فضایی فراهم شده تا روابط تهران و تاشکند سیر نزولی را رها کرده و شکل صعودی به خود بگیرد.

در این مقطع کوتاه، حمایت ازبکستان از تغییر عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای از وضعیت ناظر به اصلی، ادامه علاقه‌مندی به مشارکت در پروژه ترانزیتی افغانستان- ایران- هند از بندر چابهار (با وجود به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان) و نیز رایزنی های سیاسی و امنیتی مداوم بین مقامات ایرانی و ازبک در رابطه با تحولات افغانستان و نوع مواجهه با دولت امارت اسلامی طالبان، از جمله مواردی است که به روشنی گویای سیر صعودی و مثبت روابط ایران و ازبکستان است.

دو کشوری که دارای اشتراکات فرهنگی متعددی بوده و منافع اقتصادی درهم تنیده‌ی زیادی نیز دارند، سالها به واسطه‌ی رویه‌ای نادرست و سوء تفاهم، از فرصت طلایی موجود در ظرفیت های دو کشور استفاده نکرده و آن را از دست داده بودند.

سكونت اقليت قابل توجه فارسي زبان، و فرهنگ و تاريخ مشترك بين ايران و ازبكستان بخصوص در مناطق سمرقند و بخارا و گرگانج در کنار جمعیت 30 میلیونی این کشور، فرصت مناسبی برای تهران است تا از آن استفاده کرده تا بر عملیاتی کردن رویکرد نگاه به شرق خود صحه بگذارد.

همچنین ازبکستان که از کشورهای محصور در خشکی بوده و برخلاف تاجیکستان برای رسیدن به آب های آزاد باید از دو کشور بگذرد به شدت نیازمند مسیر ترانزیتی باثبات و امن بوده که ایران در میان سایر کشورها می‌تواند گزینه‌ی مناسبی برای مقامات تاشکند باشد. به ویژه آن‌که پس از جنگ روسیه با اوکراین و انسداد و افزایش خطر و ریسک عبور از مسیرهای زمینی روسیه به اروپا، قفقاز و دریای سیاه، مسیر شمالی طرح یک کمربند- یک راه و دیگر کریدورهای شرقی- غربی، به الاجبار به سمت جنوب منحرف شده اند که ازبکستان و کشورهای آسیای مرکزی نیز از این امر مستثنی نمی‌باشد.

افق روشن در مسیر روابط  ایران و ازبکستان

با همه‌ی اینها، خوشبختانه اکنون رئیس جمهور اسلامی ایران به دعوت رسمی همتای ازبک خود در صدر هیأتی بلندپایه از مقامات سیاسی و اقتصادی برای حضور در اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای، وارد این کشور شده و مورد استقبال رسمی شوکت میرضیایف قرار گرفت.

پس از آیین استقبال رسمی از آیت الله رییسی اعضای هیات های سیاسی و اقتصادی دو کشور مذاکرات دو جانبه را به ریاست روسای جمهور کشورها در مجموعه جاده ابریشم آغاز کردند.

سید ابراهیم رئیسی در نشست کمیسیون مشترک ایران و ازبکستان، با تبریک سالگرد استقلال ازبکستان به شوکت میرضیایف رئیس‌جمهور این کشور، گفت: «روابط ایران و ازبکستان بدون تردید در این سال‌ها پیشرفت خوبی داشته، به ویژه در دوران ریاست جمهوری شما روابط تهران با تاشکند روابط همسایگی و منطقه‌ای نیست بلکه تمدنی، عمیق و فرهنگی است».

رئیس جمهوری افزود: «پیشرفت ازبکستان پیشرفت ماست و برای توسعه روابط بین دو کشور مانعی نمی‌شناسیم و این آمادگی وجود دارد روابط دو جانبه را در حوزه تبادل تجاری، ترانزیتی و حمل ونقل از دیگر حوزه هایی است که می تواند سطح همکاری‌ها را افزایش دهیم».

رئیس جمهور ایران به همتای ازبکستانی خود یادآور شد: «همچنان که در دوشنبه پایتخت تاجیکستان به شما گفتم آمادگی داریم در حوزه انرژی با توجه به امکاناتی که در جمهوری اسلامی ایران وجود دارد، همکاری‌های خوبی داشته باشیم».

همچنین میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان در این دیدار سفر آیت الله رییسی به کشورش را یک سفر تاریخی توصیف کرد و گفت: «دو کشور ایران و ازبکستان وارد مسیر توسعه شده اند و این سفرها  پایه های محکمی برای توسعه روابط ایران و ازبکستان خواهد بود».

وی ادامه داد: «در یکسال اخیر اطلاعات بیشتری درباره تاریخ بزرگ ایران کسب کرده‌ایم البته با توجه به روابط تاریخی مشترک مبادلات اقتصادی میان دو کشور افزایش داشته است».

پس از دیدار و گفت‌و‌گوی روسای جمهور دو کشور نیز، اسناد همکاری و توافقنامه‌هایی در زمینه‌های توسعه‌ی حمل و نقل ترانزیتی، مبادلات فرهنگی، گمرک، مبادلات تجاری و اقتصادی، بهداشت و… به امضای وزرای دولت دو کشور رسیده و درنهایت نیز روسای جمهور ایران و ازبکستان بیانیه مشترک همکاری را امضا کردند.

دیپلماسی متوازن جمهوری اسلامی و پیمان همکاری شانگهای

همه‌ی این ها خود موید رویکرد متوازن و صحیح کشور در سیاست خارجی بوده که تمام تخم‌مرغ‌ها را در سبد برجام و روابط متمرکز با غربی‌ها نگذاشته و از ظرفیت‌های متعدد کشورهای همسایه و شرق نیز استفاده کرده است.

به اینها می‌توان اجلاس پیش‌روی سران سازمان همکاری شانگهای و ثمرات و عایدی ما از قِبل آن را نیز اضافه کرد. با این استدلال که عضویت در این سازمان با توجه به لزوم گسترش همکاری منطقه ای و امنیتی و تحریم‌های آمریکا علیه کشور، برای ایران دارای اهمیت بالایی بوده و در اولویت قرار دارد.

سازمانی که 12 عضو آن ضمن دراختیار داشتن 35 درصد از خشکی‌های دنیا، جمعیتی نزدیک به 3 میلیارد نفر را نیز درخود جای داده است. همچنین حجم اقتصاد کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای 20 تریلیون دلار گزارش شده است که نسبت به 20 سال گذشته 13 برابر شده است. به‌علاوه اینکه مجموع تجارت خارجی اعضای این سازمان 606 تریلیون دلار بوده و طی دو دهه ی اخیر حدود 100 برابر رشد داشته است.

به دنبال عضویت ایران در این سازمان، قرار بر اعطای امتیاز یک‌طرفه از سوی تهران نبوده، بلکه ایران با قراردادهای همکاری دوجانبه‌ی پرشماری پای در این سازمان گزارده و بی‌شک منافع ملی و خطوط قرمز خود را نیز درنظر گرفته است.

همچنین باید اشاره کرد که هند و پاکستان از سال 2015 که عضویت آنها مورد پذیرش قرار گرفت تا سال 2017 که به عضویت رسمی سازمان درآمدند، فرآیندی 2 ساله را طی کرده و مراحل اداری و نوشتن معاهدات مربوطه منجر به طولانی شدن عضویت آنها شد. درحالیکه فرآیند عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای، چیزی حدود یک سال به طول انجامیده و احتمال نهایی شدن آن طی همین بازه‌ی زمانی نیز، وجود دارد. ضمن آن‌که قرار است در این اجلاس عضویت رسمی ایران در سازمان همکاری شانگهای مورد بحث قرار گرفته و مشخص شود.

نهایتا آنچه که اهمیت داشته و باید به آن توجه گردد، منافع ملی و گشایشات حاصله از درون این سیاست‌ها بوده و نباید به چیز دیگری جز متنفع شدن مردم و سود ایشان از تصمیمات اتخاذ شده، اندیشید.