صراط عشق؛ مجله ی فرهنگی، معرفتی، ادبی، هنری مجله ی فرهنگی، معرفتی، ادبی، هنری
«بکه»، تازه‌ترین اثر داستانی انتشارات نیستان است که روایتهایی ناشنیده و تاریخی از قبل، بعد و حین عاشورا در نسبت با امام سجاد(ع) را در دل خود جای داده است
حـماسه بزرگ عـاشورا و قیام جـاودانه سیدالشهدا(ع)، از چنان جایگاه و منزلتی برخوردار است که اندیشه حقیقت جوی آدمی را در هر گوشه جهان به تأمل و تفکر دعوت می‌کند، اگر چه بیش از هـزار سال از عاشورا می‌گذرد، اما گستردگی و غنای آن به گونه‌ای است که هرگاه کسی به اندیشه و تعمق پیرامون آن بـپردازد، بازهم به نکته‌ای تازه و در خور دست پیدا می‌کند.
در حوزه ادبیات داستانی و غیرداستانی فراوان اثر در حوزه عاشورا منتشر شده است که هر یک از زاویه‌ای به این موضوع پرداخته است، شاید در دید نخست رفتن به سراغ موضوعی مانند عاشورا از حیطه ادبیات داستانی نگرانی افتادن به ورطه تکرار را زنده کند، اما تجربه سال‌ها فعالیت نویسندگان در این حوزه نشان داده است که ترکیب تحقیق و پژوهش و ذوق نوشتن و بررسی دقیق متون روایی می‌تواند سوژه‌های ناب متعددی از دل شخصیت‌ها و افراد حاضر در این رویداد تاریخی را به دست آورد.
رمان «بکّه» یکی از این دست آثار است که از سوی انتشارات نیستان منتشر و به زودی روانه بازار نشر می‌شود. نویسنده رمان شخصیت امام سجاد(ع) را برای روایت از عاشورا انتخاب کرده است، او در «بکه» 18 روایت از قبل، حین و بعد از عاشورا را در نسبت با امام سجاد(ع) از دل تاریخ بیرون آورده و با زبان داستان برای مخاطب امروز بیان کرده است، روایتهایی که در برخی موارد از جزئیات ریز و تکان‌دهنده‌ای برخوردار است که در کمتر نمونه داستانی دیده شده است.
در آستانه انتشار این رمان با نرگس مقصودی، نویسنده کتاب، گفت‌وگویی انجام داده است، او که پیشتر با «ازدحام بوسه» در حوزه سفرنامه نویسی طبع‌آزمایی کرده است، در «بکه» تلاش کرده به روایتی بکر و ناشنیده از حوادث زندگی امام سجاد(ع) و تبعات و تأثیرات عاشورا بر جامعه مسلمانان دست پیدا کند. این گفت‌وگو را می‌توانید در ادامه بخوانید:
: نویسندگان رمان‌ها و کتاب‌های دینی معمولاً در دسترسی به منابع مورد نیاز با مشکل مواجه هستند، شما در داستانتان تا چه اندازه نیازمند منابع تاریخی بودید و از چه منابعی استفاده کردید؟
بخش پژوهش رمان تاریخی «بکّه» سنگ‌بنای اصلی این کار بود و حدود یکسال و چهار ماه زمان برد، برخلاف نوشتن خود رمان که حدود 9 ماه طول کشید. منابع مربوط به امام سجاد علیه‌السلام با توجه به وقوع وقایع تاریخی در دوره پر التهاب زندگی ایشان کم نیست اما مطالب مربوط به شخص امام و سلوک ویژه ایشان بسیار محدود است بخصوص در مقایسه با سایر ائمه علیه‌السلام، یک علت آن از بین رفتن منابع دست اول مربوط به ایشان و یک علت هم به سبب دوره زندگی ایشان و عملکردشان است.
در کنار نیازمند بودن نویسنده به منابع درست و مستند، پایبندی نویسنده به تاریخ مسئله مهم‌تری است که در کنار محدودیت اطلاعات، سختی بیشتری را برای نویسنده مهیا می‌کند. منابع مورد استفاده در این کتاب، 44 منبع اصلی بود که همگی در پایان کتاب ذکر شده‌اند. بیشتر منابع مورد استفاده رمان «بکّه» از کتابخانه ملی تهیه و مطالعه شد.
: در داستان بلند «بکّه» ما در هر فصل با یک راوی روبرو هستیم، این شخصیت‌ها حقیقی هستند یا نه؟ از کجای تاریخ بیرون آمده‌اند.
18 شخصیت در مقاطع مختلف راوی و همگی روایتگر داستانی حقیقی و واقعی هستند. از این هجده شخصیت فقط دو شخصیت؛ شیخ عباس و سلیمان‌بن‌عزیز با تخیل نویسنده نام‌گذاری شده‌اند، زیرا در تاریخ نامی نداشتند. همه این شخصیت‌ها از دل وقایع حقیقی و مستند بیرون کشیده شده‌اند و روایتگر حادثه‌ای شدند که اتفاق افتاده است. اما به جز این دو راوی بقیه شخصیت‌ها در تاریخ، افرادی با نام واقعی هستند.
وجه مشترک همه شخصیت‌ها در روایت فصل‌ها، ادغام حقیقت و تخیل است به شکلی که حقیقت به عنوان ستون اصلی کار ضربه نبیند، بلکه در تفهیم و شناخت حقیقت نیز یاری‌رسان باشد.
: برخی روایت‌ها بسیار تأثیرگذار با جزئیات فراوان و گاها روایتهایی دست اول از واقعه عاشورا به شمار می‌روند، مانند روایتی که حبیب به‌دنبال جمع کردن لشکر از قبیله بنی‌اسد می‌رود و ماجراهایی که اتفاق می‌افتد، یا قتل عام حره و… این جزئیات که موجب شده روایت‌ها دست اول بکر و ناب باشند، را از کجا آوردید؟ چگونه به این جزئیات رسیدید؟
این جزئیات در بطن تاریخ نهفته است و صد حیف که فقط بخشی از آن به دست ما رسیده است و قطعا مطالعه و کنکاشِ با علاقه، دسترسی به آنان را فراهم می‌کند نه صرف مطالعه تاریخی حوادث. روایت‌های مربوط به عاشورا و واقعه حره بسیار تکان‌‌دهنده است و زاویه جدیدی به مخاطب جهت مواجه با عاشورا و حضرت سجاد می‌دهند. یک مطلب بسیار مهم که باید ذکر شود این است که دوره حیات امام سجاد علیه‌السلام بسیار پرالتهاب و پر از حوادث ریز و درشت بی‌شماری است که ریتم دادن به این حوادث بسیار با پرداختن به جزئیات فراهم نمی‌شود. پرداخت به جزئیات، کلیت حادثه را شیرین‌تر و خواندنی‌تر می‌کند و می‌تواند فهم عمیق‌تری از کلیت داستان به خوانده منتقل کند.
: برخی روایت‌های کتاب بسیار تأثیرگذار است مانند مراسم تدفین سیدالشهدا، گاهی نویسندگان حرفه‌ای به این دست روایت‌ها دست پیدا می‌کنند و گاهی نویسندگان گام اول. شما چگونه به این روایت‌های تاثیرگذار رسیدید؟ برخی نقش امداد غیبی را در این روایت‌ها پررنگ می‌بینند شما چطور؟
در هنگام مطالعه منابع و طی کردن دوره پژوهش رمان، بسیاری از روایات به چشم محقق یا نویسنده می‌خورد که گاهی دارای اهمیت است و گاهی نیست. ضرورت اهمیت و به کارگیری یک روایت در هنگام نوشتن رمان مشخص می‌شود. مراسم تدفین سیدالشهدا و بیان این اصل که امر کفن و دفن هر امام به عهده امام بعدی است (کما اینکه حضرت جواد نیز به تبعیت از این اصل به طریقی خود را از مدینه به خراسان رساندند و امر واجب معصوم پیشین، پدرشان حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا را به پایان بردند.) نیز در طول نوشتن در کنار روایت‌های مردم غاضریه لازم و ضروری بود و مکمل اصلی آن بخش داستان بود. این روایت در کتب بسیاری ذکر نشده است نه به جهت سندیت یا حتی خدشه‌دار بودن راویان، بلکه به جهت برداشت نادرست یا به اصلاح جلوگیری از عوام‌زدگی، این قسم روایات مانند سایر روایات در دسترس نیستند و نیازمند مطالعه و پژوهش بیشتری هستند.
نقش امداد غیبی در رسیدن به برخی روایات را نمی‌دانم چون تفکیک این امر با ظن شخصی بسیار سخت است و ممکن است تشخیص من نادرست باشد و اینکه این روایات در تاریخ موجود است و همت شخصی نویسنده را در مطالعه این روایات می‌طلب. اما در کل می‌توانم بگوییم برای خود من شروع و اتمام این کار با کمک و راهنمایی خودشان بوده است. چرا که بسیار کار سختی بود، بسیار… در بیشتر لحظات نوشتن رمان به سبب حوادث سخت و سنگینِ شرایط اجتماع آن زمان، سختی شرایط امام و… به صورت ناخودآگاه سنگینی زیادی بر قلبم وارد می‌شد و همین امر سبب می‌شد کار آهسته پیش برود و من بعنوان نویسنده روزها بر روی یک روایت توقف می‌کردم تا بتوانم آن را برای خود سبک و شیرین کنم و سپس در قالب کلمات منتقل کنم.
: کتاب به ظاهر قرار است درباره امام سجاد(ع) باشد اما خواه ناخواه عمده حوادث کتاب تحت تأثیر واقعه عاشورا است. به نظر شما چهره امام سجاد(ع) مقداری کمرنگ و در سایه چهره امام حسین(ع) توصیف نشده است؟ آیا به عمد چنین کردید؟
دوره حیات امام سجاد در بستر پرآشوب حوادث بعد از عاشورا است و ایشان با توجه به رسالت خودشان و آنچه صلاح بوده است عمل کرده‌اند. نه تنها زندگی امام سجاد بلکه فرزندان ایشان نیز تا سال‌ها بعد نیز تحت تاثیر واقعه عاشورا بوده است. اما به جهت قرابت زمانی بین دوره امام سجاد و پدرشان و وقوع جنگ‌های بسیاری در جهت خون‌خواهی حسین بیشتر حوادث ذیل توجه واقعه عاشوراست؛ بنابراین تفکیک جریان عاشورا از زندگی امام سجاد امری محال و نشدنی است و البته این رمان با تمرکز بر ایشان و عملکردشان نوشته شده است. عملکرد امام سجاد(ع) در مواجه با حوادثی که به‌دنبال شهادت پدر برای ایشان و خانواده ایشان و همه مسلمانان رخ داده است.
درک مسلمانان و شرایط ایشان بعد از شهادت اباعبدالله و وضع حاکمان و آشوب‌ها و فتنه‌ها بسیار سخت و طاقت‌فرساست. به همین جهت از سمت خداوند از حضرت سجاد خواسته شد در خانه بنشیند و سکوت کند و عبادت پروردگارش را بکند و در همین سلوک شخصی، امام شیعیان و رهبرشان نیز باشد. هر چند به قول ایشان: «در کل مدینه به اندازه همه انگشتان یک دست پیدا نمی‌شود که ما را دوست داشته باشد.»
کار ایشان چه در مواجهه با شیعیان چه با حاکمان و چه در مصائب پدر بزگوارشان بسیار سخت و سنگین بوده است و جان شریفشان در خطر، به همین جهت عمکلرد ایشان در تاریخ آنقدر شفاف، واضح و جدا از واقعه عاشورا نیست. ایشان رسالت اصلی خودشان را در زنده نگه داشتن یاد پدرشان و حفظ خونشان می‌دانستند کما اینکه این امر را با چهل‌سال گریه کردن بر حسین‌بن‌علی ادامه دادند چرا که حفظ دین و نجات مسلمانان را در آن برهه جز با تمسک به آنچه حسین‌بن‌علی انجام داد، نمی‌دانستند.
: کتاب‌ها و روایت‌های بسیاری درباره واقعه عاشورا ، در طول تاریخ منتشر شده است. برای اینکه مخاطب با یک روایت تکراری روبرو نباشد چه کردید؟ وجه تمایز اثر شما با دیگر آثار چیست؟
رمان «بکّه» با تمرکز بر حوادث بعد از عاشورا، قبل از عاشورا و حین عاشورا در نسبت با امام سجاد است. زمان در رمان امری ثابت و پیوسته نیست و مخاطب در جریان نامنظم زمان به درکی عمیق می‌رسد. فصل اول از کودکی امام روایت می‌کند و در طول رمان شخصیت اصلی با مصائب و مشکلاتی مواجه می‌شود که در زمانی که ایشان به جایگاه امام می‌رسند به شکلی جدید به حل آنها می‌پردازند.
واقعه عاشورا در این رمان بسیار کوتاه ذکر شده است اما تبعات این جریان و تأثیراتش بر جامعه مسلمین و آسیب‌های آن در ادامه به شکلی جدید بیان شده است که شاید برای مخاطب تازگی داشته باشد.
: شما از کارمندان انتشارات نیستان هستید، در سال‌های گذشته انتشارات نیستان و شخص سید‌مهدی شجاعی نقشی پررنگ در انتشار برخی آثار دینی داشته است، در مورد اثر شما نیز چنین تأثیری را شاهد بوده‌ایم؟
نشر و تدوین آثار مربوط به ائمه علیه‌السلام از اهداف اصلی نشر نیستان است. هم علاقه شخصی و هم تاثیر و تدریس نویسندگان و اساتید بزرگوار منجر به شکل‌گیری یک کار جدید می‌شود.
: درباره تاریخ عاشورا کتاب‌های بی‌شماری در ادبیات داستانی منتشر شده است، به عنوان یک نویسنده وضعیت ادبیات داستانی در این حوزه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ادبیات داستانی در زمینه عاشورا و تاریخ مربوط به ائمه علیه‌السلام بنظر بنده هنوز جای کار بسیاری دارد. هر کار جدیدی یک زاویه دید جدید به ما می‌دهد و اگر هدف تعالی و رشد در مکتب این بزرگواران است بدون شک هر کتابی که با دقت، اعتبار و مستند نوشته شود منِ مخاطب را در این مسیر راهنمایی می‌کند. و به همان اندازه هر کتابی که خارج از واقعیت نوشته شود و یا تغییری در سیر اصلی تاریخ ایجاد کند بدون شک موجب خسران و آسیب به مخاطب است.
