ماجرای هدیه پیامبر(ص) به حضرت زهرا(س)/ چرا امام علی(ع) در دوران خلافت فدک را مطالبه نکرد؟

فدک به عنوان یکی از هدایای پیامبر(ص) به فرزند گرامی ایشان حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها عطا شده بود. درواقع فدک که قطعه زمینی در اختیار رسول گرامی اسلام صلی‌الله علیه و آله بود، نه به عنوان ارث بلکه به عنوان هدیه‌ای به فرزند ایشان منتقل شد تا بعد از رحلت آن حضرت کسی جز حضرت زهرا سلام الله علیها امکان دخل و تصرف در آن را نداشته باشد. اما پس از رحلت نبی مکرم اسلام شاهد رویدادهایی در تاریخ اسلام هستیم که حق آن بانوی گرامی شکسته شده و زمینه جریانات و حوادث ناگواری را در تاریخ رقم زد.

خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگویی که با دکتر محمدحسین رجبی دوانی، نویسنده و پژوهشگر تاریخ اسلام، انجام داده به بررسی موضوع فدک و هدیه نبی مکرم اسلام صلوات الله علیه به حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها پرداخته است. آن طور که این محقق تاریخ اسلام شرح می‌دهد، اگر منطقه‌ای به دست مسلمانان تصرف می‌شد، طبق دستور فرمانروای مسلمین آن منطقه متعلق به همه مسلمانان بود و عواید آن باید در اختیار همه مسلمین قرار می‌گرفت. این در حالی بود که فدک به دست مسلمانان تصرف نشد. بلکه یهودیان مستقر در آن نزد پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله آمدند و گفتند حاضر هستند در ازای اینکه اجازه دهند آن‌ها بر دین خودشان باقی بمانند و آن‌ها متقابلاً سلطه و سیادت اسلام را بر خود بپذیرند، نیمی از سرزمین خود را در اختیار پیامبر صلی‌الله علیه و آله قرار دهند. طبق احکام اسلامی اگر اموالی- چه منقول و چه غیرمنقول- بدون اینکه مسلمانان در به دست آوردن آن زحمتی کشیده باشند، سپاهی حرکت داده باشند و شمشیر کشیده باشند، به دست دولت اسلامی بیفتد آن مال متعلق به رهبر جامعه اسلامی است. بنابراین چون مسلمانان تلاشی برای به دست آوردن فدک نکرده بودند و فدک توسط یهودیان به پیامبر صلی‌الله علیه و آله واگذار شده بود، این ملک شخصی پیامبر شده بود. آن حضرت بعدها فدک را به دختر گرامی‌شان حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بخشیدند.

ماجرای هدیه پیامبر صلوات الله علیه

آیا باغ فدک ارثیه حضرت زهرا سلام الله علیها بود و چرا به دیگران ارث نرسیده بود؟

فدک ارثیه حضرت زهرا سلام الله علیها نبود بلکه ملک آن حضرت بود؛ به این معنا که نبی مکرم اسلام صلی‌الله علیه و آله در زمان حیات خود این باغ را به دختر خود بخشیده بود و در حیات پیامبر از اموال او خارج شده و ملک حضرت زهرا شده بود. لذا چیزی به عنوان ارث نبود که زنان پیامبر هم بخواهند در فدک شریک و سهیم باشند.

جریان فدک

این زمین چگونه توسط مسلمین به تصرف درآمد؟

اگر منطقه‌ای به دست مسلمانان تصرف می‌شد، طبق دستور فرمانروای مسلمین آن منطقه متعلق به همه مسلمانان بود و عواید آن باید در اختیار همه مسلمین قرار می‌گرفت.

این در حالی بود که فدک به دست مسلمانان تصرف نشد. بلکه یهودیان مستقر در آن نزد پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و آله آمدند و گفتند حاضر هستند در ازای اینکه اجازه دهند آن‌ها بر دین خودشان باقی بمانند و آن‌ها متقابلاً سلطه و سیادت اسلام را بر خود بپذیرند، نیمی از سرزمین خود را در اختیار پیامبر صلی‌الله علیه و آله قرار دهند.

طبق احکام اسلامی اگر اموالی- چه منقول و چه غیرمنقول- بدون اینکه مسلمانان در به دست آوردن آن زحمتی کشیده باشند، سپاهی حرکت داده باشند و شمشیر کشیده باشند، به دست دولت اسلامی بیفتد آن مال متعلق به رهبر جامعه اسلامی است. بنابراین چون مسلمانان تلاشی برای به دست آوردن فدک نکرده بودند و فدک توسط یهودیان به پیامبر صلی‌الله علیه و آله واگذار شده بود، این ملک شخصی پیامبر شده بود. آن حضرت بعدها فدک را به دختر گرامی‌شان حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها بخشیدند.

فلسفه پافشاری حضرت زهرا سلام الله علیها برای گرفتن فدک

فلسفه پافشاری حضرت زهرا سلام الله علیها برای گرفتن باغ فدک چه بود؟ درواقع می‌خواهیم بدانیم که علت مطالبه فدک توسط حضرت فاطمه علیهاالسلام چه بود؟

همان طور که اشاره شد، چیزی به عنوان ارث نبود که زنان پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله هم بخواهند در فدک شریک و سهیم باشند. غاصبان خلافت بعد از ارتحال رسول بزرگوار اسلام صلی‌الله علیه و آله تمام آنچه را که آن حضرت در زمان حیات خود در آن دخل و تصرف داشت به کنترل خود درآوردند و در حقیقت غصب و مصادره کردند.

آن‌ها حتی فدک را که به اختیار خود گرفتند. حضرت زهرا سلام الله علیها آن را مطالبه کرد، با این که حضرت زهرا سلام الله علیها هیچ دل‌بستگی به دنیا نداشت. چون حضرت فاطمه سلام الله علیها در حالی که فدک را در اختیار داشت سه شبانه‌روز خودش و همسر و فرزندانش فقط با آب افطار کردند و هنگام افطار تنها قرص نانی که داشتند به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.

درواقع تعلق‌خاطر نداشتن نسبت به مسائل مادی که بسیار ارزشمند است از تسلیم شدن در برابر زور و غاصب که کاری مذموم و ناپسند به حساب می‌آید موضوعی جدا است. لذا حضرت زهرا سلام الله علیها در برابر غصب و مصادره مال خودش به پا خاست.

خلیفه هم از روی نادانی حدیثی را جعل کرد و به پیغمبر نسبت داد که حضرت فرموده است ما انبیا از خود ارثی باقی نمی‌گذاریم و هرچه از ما بماند صدقه است.

ماجرای ارث پیامبران علیهم‌السلام

در این شرایط پاسخ و واکنش حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها به این رویکرد چه بود؟

حضرت زهرا سلام الله علیها در رد این حرف بی مبنا فرمودند: «اول اینکه باغ فدک ارث نیست بلکه هبه و بخشش پیامبر بوده و در زمان حیات ایشان در اختیارم بوده است و من در آن دخل و تصرف می‌کردم. دوم اینکه آیا پیامبر خدا صلی‌الله علیه و آله وسلم خلاف قرآن سخن می‌گوید؟ قرآن می‌فرماید: و ورث سلیمان داوود؛ سلیمان پیغمبر از داوود پیغمبر ارث برد و یا در جای دیگر می‌فرماید: زکریای پیغمبر از خداوند می‌خواهد که خدایا به من فرزندی عطا کن که از من و آل یعقوب ارث ببرد. چگونه می‌شود پیامبر خدا بگوید که ما پیامبران از خود ارث نمی‌گذاریم در حالی که آیات صریح قرآن نشان‌دهنده ارث گذاشتن پیامبران الهی است.»

اینجا بود که خلیفه به سبب جهلی که از خود نشان داد خلع سلاح شد و گفت: اگر این هبه بوده است باید برای من شاهد بیاورید. در حقیقت او می‌خواست به هر بهانه‌ای جلوی تصرف حضرت زهرا سلام الله علیها در اموال قابل توجهی را بگیرد که مبادا این پشتوانه مالی در ادعای خلافت حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام به کار بیاید و حکومت آن‌ها را با خطر جدی مواجه کند.

حضرت زهرا سلام الله علیها که مصداق آیه تطهیر است در حقیقت می‌خواست با گرفتن اقرار از خلیفه، مسئله مهم خلافت پیغمبر صلی‌الله علیه و آله را که از آن امام علی علیه السلام است، تائید کند.

بنابراین خلیفه هم متوجه این موضوع شد که اگر اینجا سخن حضرت زهرا سلام الله علیها را تائید کند فردا باید هر صحبت دیگر او را مهر تائید بزند. فلسفه مطالبه باغ فدک این بود نه اینکه حضرت زهرا سلام الله علیها دل‌بستگی به آن داشته باشند.

خطبه فدکیه در منابع شیعه و اهل سنت

خطبه فدکیه در چه منابعی وجود دارد؟ آیا در کتاب‌های علمای اهل تسنن هم این خطبه آمده است؟

خطبه فدکیه در کتاب «کشف الغمه فی معرفت الائمه» که از علی بن عیسی اربلی است آورده شده است. البته منابع دیگری هم وجود دارد که این خطبه در آن‌ها آمده. اربلی در خصوص این خطبه می‌گوید من آن را از کتاب سقیفه ابوبکر جوهری که از علمای برجسته اهل تسنن بوده گرفته‌ام.

متأسفانه کتاب سقیفه از بین رفته ولی هم علی بن عیسی اربلی از آن استفاده کرده و هم ابن ابی الحدید در شرح نهج‌البلاغه.

ابوبکر جوهری هم به نقل از عمر بن شبه این خطبه را آورده است. یعنی این خطبه در منابع اهل تسنن هم وجود داشته و هم شیعه و هم سنی آن را نقل کرده‌اند.

رویکرد حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام به موضوع فدک

به هر حال بعد از چندین سال، مردم با حضرت امیرالمؤمنین امام علی علیه السلام بیعت کردند. چرا آن حضرت در ایام خلافت خود فدک را به فرزندان حضرت زهرا سلام الله علیها برنگرداند؟

امام علی علیه السلام با توجه به نامه‌ای که برای ابن عباس نوشت، اصلاً تعلق ‌خاطری به مسئله فدک از خود و اهل بیت علیهم السلام نشان نداد. آن حضرت بی‌توجه به بازپس‌گیری آن، می‌خواست نشان دهد که اگر با خلفای پیشین در ارتباط با غصب فدک بحث داشته، به دلیل تعلق‌ خاطر مادی نبوده و دلایل بالاتری داشته است.

همچنین به اعتبار حقیقت سخنان حضرت زهرا سلام الله علیها درباره فدک، مسئله مهم‌تر یعنی خلافت را طلب کند. بنابراین وقتی آن هدف در آن دوره محقق نشد دیگر اهل بیت علیهم السلام نیازی نداشتند که بخواهند در موقعیتی که خلافت دست خودشان است فدک را پس بگیرند.