تنهایی سالمندان را دریابید

خانواده به عنوان نهادی اساسی، حمایت‌های اجتماعی و اقتصادی را از افراد در مراحل مختلف زندگی فراهم می‌آورد و طی دوره‌های مختلف، مسئولیت‌های مختلفی نسبت به اعضای خود دارد. درحالی که بخشی از مسئولیت‌های خانواده، حمایت از اطفال و کودکان است، در مراحل دیگر، مسئولیت حمایت از سالمندان برعهده دیگر اعضای خانواده است که به نسل بعد مربوط می‌شوند.

در بررسی وضعیت خانواده طی تاریخ مشاهده می‌شود که در گذشته، خانواده‌ها احساس مسئولیت بیشتری نسبت به سالمندان داشتند، اما با گذشت زمان و صنعتی و شهری شدن جوامع، امروزه این احساس مسئولیت نسبت به آنها کاهش یافته و این خود سبب شده است تا بسیاری از سالمندان در سنین بالا دچار احساس انزوا، تنهایی، رهاشدگی و طرد شوند.

محققان کشور با بررسی وضعیت تنهایی سالمندان در یک مطالعه پژوهشی، ابعاد این موضوع را نشان داده و اطلاعاتی را در خصوص نحوه برخورد با آن ارائه داده اند.

بنا بر گفته‌های پژوهشگران این حوزه، امروزه بسیاری از سالمندان، دوران پیری را دوران تنهایی توصیف می‌کنند و به عنوان تجربه‌ای ناخوشایند از آن هراس دارند. احساس تنهایی می‌تواند در کنار ارزش ندادن به سالمندان، بازنشستگی و کاهش درآمد ناشی از آن، کاهش ارتباطات اجتماعی، افزایش بیماری، فوت یکی از نزدیکان و سایر مسائلی که افراد در دوران سالمندی با آن مواجه هستند، تشدید شود، به طوری که نتایج بسیاری از تحقیقات جهانی مبین این هستند که احساس فوق، به پدیده‌ای گسترده و فراگیر تبدیل شده که ۲۵ تا ۵۰ درصد کل جمعیت بالای ۶۵ سال را برحسب سن و جنس تحت تأثیر قرار داده است.

در ایران نیز طی سال‌های اخیر با کم شدن متوسط بعد خانوار، افزایش امید به زندگی و نیز افزایش سالخوردگی، انتظار می‌رود مسائلی از این دست به وفور مشاهده شود.

در تحقیقی که در همین زمینه  پژوهشگران دانشگاه الزهرا انجام داده اند، تجربه زیسته والدین از تنهایی خود به شیوه پدیدارشناختی مورد بررسی و ارزیابی علمی قرار گرفته است.

این تحقیق با استفاده از روش مصاحبه نیمه‌ساختاریافته با ۲۰ تن از افراد سالمند شامل ۹ مرد و ۱۱ زن انجام شده است و داده‌های حاصل از آن با روش‌های آماری، تجزیه و تحلیل شده اند.

بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، اکثر شرکت‌کنندگان این مطالعه بدون توجه به تعداد فرزندان یا جنسیت خود، به وضوح احساس تنهایی را تجربه می‌کنند، اما نوع ادراک آن‌ها از تنهایی با توجه به ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی متفاوت است. این یافته‌ها حاکی از آن هستند که تنهایی سالمندان و رفع آن، نیازمند اتخاذ راهبرد‌های حمایتی از سوی اعضای خانواده، مراقبان سلامت و سیاست‌گذاران است.

مینا اینانلو، محقق گروه علوم اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی واقتصادی دانشگاه الزهرا و همکارش اظهار داشته اند: تنهایی دوران سالمندی را می‌توان از ابعاد اجتناب ناپذیر زندگی فردی در جهان امروز دانست، زیرا افزایش طول عمر، افزایش امید به زندگی، تغییرات ساختاری-کارکردی خانواده و تحولات چرخه زندگی، زمینه ساز بروز ناخواسته این پدیده شده اند. آنها افزوده اند: به طور مسلم، کیفیت تجربة تنهایی، فقط یک امر فردی و روان شناختی نیست و از شرایط اقتصادی، اجتماعی، نهادی و هنجاری جوامع بسیار متأثر است. به همین علت، مطالعه تجربه زیسته از تنهایی در سالمندی با توجه به تحولات جمعیت شناختی در جامعه امروز، از ضرورت‌های پژوهشی و سیاستگذاری است.

طبق نظریه حمایت اجتماعی، علاوه بر دوری یا نزدیکی، فراوانی روابط اجتماعی نیز در برقراری عاطفی، مصاحبتی، مشورتی، خدماتی و کاری تأثیر دارد. اموری نظیر بازتولید روابط اجتماعی، پرداختن به برخی فعالیت‌های اجتماعی، کنش مبتنی بر مبادله و ارتباط با خدا نشاندهنده کنشگری فعالانه سالمندان در مواجهه با تنهایی است؛ چیزی که با باور رایج مبنی بر کنشگری منفعلانه در دوران سالمندی در تضاد است.

به گفته اینانلو و همکارش، یافته‌های ما نشان دادند سالمندان همواره برای رفع تنهایی دست به اقدامات مختلفی می‌زنند که با توجه به سطح توان جسمی، اقتصادی و تحصیلاتی می‌توانند متفاوت باشند. برای مثال سالمندانی که از وضعیت اقتصادی مناسب برخوردارند، از مبادله یا نوعی بده بستان استفاده می‌کنند؛ یعنی ارائه خدمات از سوی والدین و دریافت حمایت از سوی فرزندان. یا سالمندانی که از تحصیلاتی مناسب برخوردار هستند، اوقات خود را با مشارکت در برخی فعالیت‌ها نظیر فعالیت‌های داوطلبانه در سازمان‌های مردم نهاد می‌گذرانند.

این یافته‌های علمی پژوهشی که بدون شک می‌توانند موجبات توجه بهتر به وضعیت تنهایی زیسته سالمندان را فراهم آورند، در نشریه‌ای با نام «مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران» انتشار یافته اند. این نشریه را موسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در قالب فصل نامه منتشر می‌کند.