صراط عشق؛ مجله ی فرهنگی، معرفتی، ادبی، هنری مجله ی فرهنگی، معرفتی، ادبی، هنری
قرآن و امام علی علیه السلام جدایی ناپذیرند
از رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) بار‌ها این حدیث شریف «علی مَعَ القُرآنِ وَ القُرآنُ مَعَ عَلِیٍّ، لَن یَفتَرِقا حَتّى یَرِدا عَلَیَّ الحَوضَ». نقل شده است.
همراهی با حق، از فضایل امیرالمؤمنین (علیه السلام) است که در روایتی از پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) به آن اشاره شده است.
این حدیث با تعابیر مختلفی از پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) در مناسبت‌های گوناگون نقل شده است. علامه حلی معتقد است که روایات در این زمینه به حدی است که قابل شمارش نیست. نقل‌های مختلف این حدیث در کتاب‌هایی همچون کشف الیقین، کشف الغمه، بحار الانوار، الغدیر و میزان الحکمه آمده است.
داستانی درباره حدیث پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم)
در کتاب المستدرک على الصحیحین ـ به نقل از ابو ثابت، آزاد شده ابوذر ـ آمده: در جنگ جمل، با على (علیه السلام) بودم. چون دیدم عایشه (در آن سوى جبهه) ایستاده است، مانند دیگر مردم در دلم تردید افتاد؛ امّا خداوند، آن را هنگام نماز ظهر از دلم برد، و همراه امیر مؤمنان جنگیدم؛ چون جنگ تمام شد، به مدینه نزد اُمّ سلمه رفتم و گفتم: به خدا سوگند نیامده ام خورد و خوراکى درخواست کنم. من آزاد شده ابوذرم.
گفت: خوش آمدى. آنگاه ماجرای به تردید افتادنم را برایش گفتم.گفت: هنگامى که دل‌ها متزلزل شدند، تو کجا بودى؟گفتم: به همراه علی (علیه السلام) بودم.
گفت: خوب کردى (زیرا) شنیدم که پیامبر خدا مى فرمود: «على با قرآن است و قرآن با على است. هرگز از هم جدا نمى شوند، تا در کنار حوض (کوثر) بر من در آیند»
(پیامبر (صلى الله علیه وآله) فرمود: «اى مردم! نزدیک است که قبض روح شوم و مرا ببرند؛ و پیش از این، آنچه را شرط بلاغ بوده است، با شما گفته ام. بدانید که من، کتاب پروردگارم و خاندانم (اهل بیتم) را در میان شما برجاى مى نهم». سپس دست على (علیه السلام) را گرفت و بالا برد و فرمود: «این على، با قرآن است و قرآن، با على؛ از هم جدا نمى شوند، تا در کنار (حوض) کوثر (بر من وارد شوند).
معیّت امام علی (علیه السلام) با قرآن و قرآن با امام علی (علیه السلام)
حدیث دیگری که به‌طور ضمنی به معیّت امام علی (علیه السلام) با قرآن اشاره می‌کند، حدیث «ثقلین» است.
این حدیث در منابع شیعه و سنّی با عبارت‌های نزدیک به هم نقل شده است. کلینی این حدیث را چنین نقل می‌کند: همانا من میان شما دو امر به‌جا گذاشتم که اگر به آن چنگ بزنید، هرگز بعد از من گمراه نخواهید شد، [این دو امر]کتاب خداوند [قرآن]و عترتم یعنی اهل‌بیتم است، همانا خداوند لطیف و آگاه به من خبر داده که این دو از هم جدا نمی‌شوند تا اینکه کنار حوض [کوثر در بهشت]بر من وارد شوند.»
این نقل ویژگی‌هایی دارد که مفهوم معیّت امام علی (علیه السلام) با قرآن و معیت قرآن با امام علی (علیه السلام) را روشن می‌کند.
مولا علی علیه السلام و قرآن
این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
الف: این سخن در آخرین لحظات عمر پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) بیان شده است.
ب: در حضور بیشتر صحابه بیان شده است.
ج: صحبت از چیزی که است که بعد از پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) جانشین ایشان می‌شود.
با توجه به این ویژگی‌ها، می‌توان گفت پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) در این سخنان روی جانشین خود تأکید کرده‌اند.
ایشان دو مورد را جانشین خود می‌داند؛ یکی قرآن به‌عنوان کتاب قانون و دیگری امام علی (علیه السلام) به‌عنوان مجری قانون.
معیّت امام علی (علیه السلام) با قرآن و به‌عکس می‌بایست طوری تفسیر شود که تنها مختص ایشان باشد؛ بنابراین منظور از معیّت امام علی (علیه السلام) با قرآن این است که ایشان به همه مسائل قرآن علم و احاطۀ کامل دارد و هیچ کس دیگری در این زمینه با ایشان شراکت ندارد، همچنین امام علی (علیه السلام) قرآن را اساس حکومت خود قرار می‌دهد و خلاف آن عمل نمی‌کند.
در ماجرای شورای ۶ نفره عُمَر جهت تعیین خلیفه بعد خود، این توجه امام علی (علیه السلام) به قرآن دیده می‌شود. عبدالرحمن‌بن عوف از امام علی (علیه السلام) می‌خواهد که ایشان بر اساس سیره دو خلیفه اول حکومت کند، اما امام علی (علیه السلام) امتناع می‌ورزد و می‌فرماید “من تنها بر اساس قرآن و سنت پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) و اجتهاد خودم حکومت را می‌پذیرم. “
احاطه امام علی علیه السلام به قرآن
احاطه علمی امام علی (علیه السلام) نسبت به قرآن طوری که هیچ کسی در آن شراکت نداشته باشد، در روایات دیگری نیز آمده است. احاطه علمی امام علی (علیه السلام) ناشی از این است که اولاً معلم ایشان خودِ پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) بوده و ثانیاً امام علی (علیه السلام) نسبت به سایر افراد تنها کسی بوده که از آغاز نزول وحی با پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) بوده است.
معلم علی علیه السلام پیامبر بوده است
تعلیم قرآن مهم‌ترین نعمت الهی است و از جایگاه خاصی در قرآن و کلام اهل‌بیت (علیه السلام) برخوردار است. اولین معلم قرآن، خود خداست که قرآن را به پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) تعلیم داد، به این امر در سوره الرحمن اشاره شده است، خداوند در آغاز این سوره می‌فرماید: «الرَّحْمَنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ»، جمله «عَلَّمَ الْقُرْآنَ» آغاز شمارش نعمتهاى الهى است.
از آنجا که قرآن، عظیمترین نعمتهاى الهى است، لذا آن را جلوتر از سایر نعمتها قرار داد و تعلیم آن را حتى از خلقت انس و جنى که قرآن براى تعلیم آنان نازل شده، جلوتر ذکر می‌کند، به‌خاطر چنین اهمیتی که تعلیم قرآن دارد.
از همین رو امام علی (علیه السلام) در نامه ۳۱ خطاب به امام حسن (علیه السلام) می‌فرماید: ابتدا کتاب خدا و تأویلش را به تو بیاموزم و قوانین و احکام اسلام و حلال و حرامش را به تو تعلیم دهم و به غیر آن توجه نکنم.»
با توجه به اهمیت تعلیم قرآن که بیان شد، روشن می‌شود که چرا پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) خود سرپرستی امام علی (علیه السلام) را در کودکی به‌عهده گرفت و بعد از بعثت نیز ایشان همواره کنار پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) بود و از دانش ایشان بهره می‌برد. امام علی (علیه السلام) خود در نهج‌البلاغه به این مهم اشاره کرده و پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) را به‌عنوان معلم خود معرفی کرده است.
تاکید امام علی علیه السلام بر دانستن کامل قرآن
امام علی (علیه السلام) در جمع اصحاب، مسائلی را بیان می‌کند، بعد یکی از آن‌ها از ایشان می‌پرسد که “آیا این موارد، علم غیب است؟ “، امام علی (علیه السلام) در خطبه ۱۲۸ در جواب آن فرد می‌فرماید: این علم غیب نیست، علمى است که از پیامبر فرا گرفتهام.» منظور از «ذی‌علم» در این عبارت، پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) است.
امام علی (علیه السلام) در خطبه ۱۹۲ به رابطه بسیار نزدیک خود با پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) اشاره می کند و نشان مى‌دهد که این رابطه از آغاز طفولیت تا پایان عمر بوده است و خود را تربیت‌یافته دامن پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) معرفی می‌کند.
از این روایت شدّت مصاحبت و ملازمت علی (علیه السلام) با رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) و موقعیت ویژه وی برای تلقی معارف وحیانی از آن حضرت به‌خوبی نمایان است.
این بخش از خطبه نهج‌البلاغه نشان می‌دهد کـه تـا چه‌اندازه رسول گرامی اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) به آن حضرت علاقه‌مند بود و در پرورش وی سعی وافر داشته و نیز اینکه آن حضرت تا چه‌اندازه از استعداد تلقی معارف وحیانی برخوردار بوده است.
یکی دیگر از ویژگی‌های شخصیتی امام علی (علیه السلام) این بوده که ایشان راجع به آیات قرآن سؤال می‌کرد و اگر هم در مواقعی سؤال نمی‌کرد، پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) خودش مفهوم آیات را به ایشان می‌گفت.
امام علی (علیه السلام) در این زمینه می‌فرماید: «من هرگاه از پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) چیزی می‌پرسیدم، ایشان جواب مرا می‌داد.
اگر مسائلی را نمی‌پرسیدم، ایشان خودش برای من بیان می‌کرد. هیچ آیه‌ای دربارۀ شب، روز، آسمان، زمین، دنیا، آخرت، بهشت، جهنم، نور و ظلمت نازل نشد، مگر اینکه پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) معنای آن را به من آموخت و آن را بر من املا کرد و من نیز آن را با دو دستم نگاشتم. پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) تأویل، تفسیر، محکم، متشابه، خاص و عام آیات قرآن را به من تعلیم داد.
همچنین ایشان به من آموخت که آیات قرآن کِی و کجا و راجع به چه‌چیزی تا روز قیامت نازل شده‌اند. پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) از خداوند خواست که فهم و حفظی به من عطا کند که هیچ آیه از قرآن را فراموش نکنم.»، این حدیث به‌طور دقیق همراه بودن امام علی (علیه السلام) با قرآن را مشخص کرده است.
شانزده آیه قرآن درباره فضائل امیرالمومنین
فضایل قرآنی، آیاتی از قرآن است که درباره امام علی (علیه السلام) نازل شده یا امام علی (علیه السلام) مصداق آن معرفی شده است. از ابن‌عباس نقل شده که آن مقدار از قرآن که درباره علی (علیه السلام) نازل شده، درباره هیچ‌کس نازل نشده است. همچنین ابن‌عباس از رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) نقل کرده که خدا آیه‌ای را نازل نکرد که در آن «یا أیها الذین آمنوا» باشد، مگر آنکه علی در رأس مؤمنان و امیر آنان است.
نزول بیش از ۳۰۰ آیه را در مدح علی (علیه السلام) دانسته اند. برخی از فضایل قرآنی امام علی عبارت‌اند از:
۱. آیه ولایت: آیه ۵۵ سوره مائده است که از ولایت خدا، پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) و اقامه‌کنندگان نماز و زکات، بر مسلمانان سخن می‌گوید. مفسران شیعه و سنی، شأن نزول این آیه را ماجرای خاتم‌بخشی حضرت علی (علیه السلام) دانسته‌اند که در آن در حال رکوع، انگشتر خود را به فقیر بخشید.
۲. آیه شراء: آیه ۲۰۷ سوره بقره، کسانی را ستوده است که حاضرند جان خود را در ازای به‌دست‌آوردن رضایت خداوند فدا کنند. به‌گفته ابن ابی‌الحدید عالم معتزلی، همه مفسران بر این باورند که این آیه در فضیلت امام علی (علیه السلام) نازل شده است. علامه طباطبایی نوشته است: طبق روایات این آیه درباره ماجرای لیلة المَبیت نازل شده است. در لیلة المبیت مشرکان قصد داشتند به خانه پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) در مکه حمله کنند و او را به قتل برسانند. در این شب، امام علی (علیه السلام) برای حفظ جان پیامبر در بستر او خوابید.
۳. آیه تبلیغ: آیه ۶۷ سوره مائده است که براساس آن، پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) موظف شد پیامی را به مردم ابلاغ کند که اگر در رساندن آن کوتاهی کند، رسالت پیامبریِ خود را به‌انجام نرسانده است. [۱۵]به‌گفته مفسران شیعه و سنی، آیه تبلیغ پس از بازگشت پیامبر از حجة‌الوداع در غدیر خم نازل شده است. در روایات، شأن نزول آیه تبلیغ واقعه غدیر و اعلام جانشینی حضرت علی دانسته شده است.
۴. آیه اِکمال: آیه ۳ سوره مائده است که از کامل‌شدن دین اسلام سخن می‌گوید. به‌گفته آیت الله مکارم، مفسر شیعه، در تفاسیر شیعه منظور از کامل‌شدن دین، اعلام ولایت و خلافت امام علی (علیه السلام) بر مسلمانان دانسته شده و روایات هم آن را تأیید می‌کند. عالمان شیعه بر این باورند که آیه اکمال درباره واقعه غدیر نازل شده است.
۵. آیه صادقین: آیه ۱۱۹ سوره توبه است که به مؤمنان دستور می‌دهد همراه صادقین باشند و از آنان پیروی کنند. در روایات شیعه، صادقین به اهل بیت (علیه السلام) تفسیر شده است. محقق طوسی این آیه را از دلایل امامت علی (علیه السلام) دانسته است.
۶. آیه خیر البریه: آیه هفتم سوره بینه است که کسانی را که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند، برترین آفریدگان معرفی می‌کند. براساس روایاتِ شیعه و سنی، این گروه به امام علی (علیه السلام) و شیعیان او هستند.
۷. آیه صالح‌المؤمنین: آیه ۴ سوره تحریم است که در آن خداوند علی (علیه السلام)، جبرئیل و دیگر فرشتگان را، پشتیبان پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم) قرار داده است. در تفاسیر با استناد به روایاتی از طریق فریقین، تنها مصداق صالح‌المومنین امام علی (علیه السلام) معرفی شده است.
۸. آیه انفاق: آیه ۲۷۴ سوره بقره است. این آیه پاداش کسانی را که در شب و روز، و نهان و آشکارا، انفاق می‌کنند، نزد پروردگارشان دانسته است. به‌گفته مفسران، این آیه درباره علی (علیه السلام) نازل شده که چهار درهم داشت و یکی را در شب انفاق کرد، یکی را در روز، یکی را در نهان و یکی را آشکارا.
۹. آیه نجوا: آیه ۱۲ سوره مجادله است که به مسلمانان ثروتمند دستور می‌دهد قبل از نجوا (گفتگوی سری) با پیامبر اسلام (صلى الله علیه وآله وسلم)، باید صدقه بدهند. به‌گفته طبرسی بیشتر مفسران شیعه وسنی امام علی (علیه السلام) را تنها کسی دانسته اند که به این آیه عمل کرده است.
۱۰. آیه وُدّ: آیه ۹۶ سوره مریم است که طبق آن خداوند محبت مؤمنان را در دل دیگران قرار می‌دهد. برپایه برخی روایات، پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) از علی خواست بگوید؛ خدایا محبت من را در دل مؤمنان قرار بده. بعد از این درخواست، آیه ود نازل شد.
۱۱. آیه مباهله: آیه ۶۱ سوره آل عمران است که ماجرای مباهله پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) با مسیحیان نجران را بیان می‌کند. بنابر تفاسیر، امام علی (علیه السلام) در این آیه به‌منزله نَفْس و جان پیامبر (صلى الله علیه وآله وسلم) معرفی شده است.
۱۲. آیه تطهیر: بخشی از آیه ۳۳ سوره احزاب است که در آن از اراده خداوند بر پاکی اهل بیت (علیه السلام) از رجس و پلیدی سخن آمده است. مفسران شیعه معتقدند این آیه در خصوص اصحاب کساء نازل شده است.
۱۳. آیه اولی الامر: آیه ۵۹ سوره نساء است که مؤمنان را به اطاعت از خدا و رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) و اولی الأمر دستور می‌دهد. از نظر مفسران شیعه و سنی آیه مذکور بر عصمت اولی الأمر دلالت دارد.در روایات منظور از اولی‌الأمر امامان شیعه معرفی شده است.
۱۴. آیه مودت: آیه ۲۳ سوره شوری است. در این آیه، مودت و محبتِ «اَلْقُرْبیٰ» به‌عنوان مزد رسالت پیامبر بر مسلمانان واجب شده است. از ابن‌عباس نقل شده که پیامبر منظور از القربی را علی، فاطمه، حسن و حسین بیان کرده است.
۱۵. آیه اطعام: آیه ۸ سوره انسان است. این آیه نیکوکاران را کسانی معرفی می‌کند که با آنکه خودشان به غذا نیاز دارند آن را به‌خاطر خدا به مسکین، یتیم و اسیر می‌دهند. بنابر روایات این آیه، درباره بخشش امام علی (علیه السلام) و حضرت زهرا (س) نازل شد. طبق احادیث، حضرت علی (علیه السلام)، فاطمه (س) و خادم آنان فضه به‌خاطر شفای حسنین (علیه السلام) سه روز روزه گرفتند و هر سه روز هنگام افطار با اینکه خود گرسنه بودند، بخشی از غذایشان را به مسکین و یتیم و اسیر بخشیدند.
۱۶. آیه اهل‌الذکر: آیه ۴۳ سوره نحل و ۷ سوره انبیاء است که بر پرسیدن سؤال از اهل ذکر تأکید می‌کند. برپایه برخی روایات، اهل ذکر منحصر در اهل‌بیت پیامبر است.
جایگاه قرآن از دیدگاه امام علی (علیه السلام) چیست؟
از نگاه امام علی (علیه السلام) قرآن دارای رتبه و مقامی بس والا است. ایشان به عنوان بزرگ‌ترین پرورش یافته مکتب قرآن و پیامبر اعظم (صلى الله علیه وآله وسلم) همواره در سراسر نهج البلاغه در کلمات، خطبه‌ها و نامه‌های خود به مناسبت‌های مختلف ویژگی‌های قرآن را بیان کرده و ارزش‌های آن را برای مردم برشمرده و از قرآن کریم تجلیل کرده اند و بار‌ها مردم را به رعایت حق قرآن و تدبر در آن ترغیب فرموده اند.
به طوری که حتی در واپسین لحظات زندگی دنیایی خویش فرزندان مادی و معنوی خود را در عمل کردن به آن وصیت می‌کند و می‌فرماید: “خدا را، خدا را درباره قرآن (در نظر بگیرید) مبادا دیگران در عمل کردن به دستوراتش از شما پیشی گیرند”. همه این تأکیدات نشانه عظمت این کتاب آسمانی در نگاه امام علی (علیه السلام) است.
تاکید امام علی بر عظمت قرآن
این کلمات را می‌توان در محور‌های زیر ذکر نمود:
۱. نصیحت دهنده خیرخواه: “بدانید که این قرآن آن نصیحت دهنده خیرخواه است که فریب نمىدهد”.
۲. بهترین راهنما: “قرآن راهنمائی است که گمراه نمىکند”.
۳. گوینده راستگو: “گوینده حدیث است که دروغ نمىگوید”
۴. محکم‌ترین و مطمئن‌ترین پناه گاه و دست آویز: “بر شما باد عمل کردن به قرآن، که ریسمان محکم الاهی، و نور آشکار و درمان سودمند است، که تشنگی را فرو نشاند، نگه دارنده کسی است که به آن تمسک جوید و نجات دهنده آن کسی است که به آن چنگ آویزد، کجی ندارد تا راست شود و گرایش به باطل ندارد تا از آن برگردانده شود”.
۵. شفا دهنده: “از قرآن براى بیماری هاى خود شفا بطلبید، و به آن براى حل مشکلاتتان استعانت بجوئید، چه این که در قرآن شفاى بزرگ‌ترین درد‌ها است که آن درد کفر و نفاق و گمراهى و ضلالت است”.
۶. سرچشمه علوم و دانش ها: “… سرچشمه علوم و دانش‌ها همه در قرآن است”. در جای دیگر در باره علوم بی شمار قرآن می‌فرماید: “خداوند قرآن را فرو نشاننده عطش علمی دانشمندان، و باران بهاری برای قلب فقیهان و راه گسترده و وسیع برای صالحان قرار داده است… “.
۷. بالاترین ثروت هاست: “بدانید هیچ کس از شما بعد از دارا بودن قرآن کمترین نیاز و فقر ندارد و احدى قبل از دارا بودن قرآن بىنیاز نخواهد بود”.
۸. موجب زندگی و نشاط دل‌ها است: “بهار دل‌ها در آن است… “.
۹. بالاترین شفاعت کننده: “بدانید قرآن است شفاعت کننده پذیرفته شده و گوینده تصدیق شده و هر کس که روز قیامت قرآن براى او شفاعت کند، شفاعت قرآن در مورد او پذیرفته شود”.
۱۰. کتاب جاودانه: “قرآن نوری است که خاموشی ندارد، چراغی است که درخشندگی آن زوال نپذیرد، دریایی است که ژرفای آن درک نشود، راهی است که رونده آن گمراه نگردد، شعله‌ای است که نور آن تاریک نشود، جدا کننده حق و باطلی است که درخشش برهانش خاموش نشود… “.
۱۱. جامعیت قرآن کریم: حضرت درباره جامعیت قرآن می‌فرماید: “کتاب پروردگار میان شما است که بیان کننده حلال و حرام، واجب و مستحب، ناسخ و منسوخ، مباح و ممنوع، خاص و عام، پند‌ها و مثل ها، مطلق و مقید، محکم و متشابه است، عبارات مجمل خود را تفسیر و نکات پیچیده خود را روشن می‌کند”.
همچنین می‌فرماید: “در قرآن اخبار گذشتگان و آیندگان و احکام مورد نیاز زندگی تان وجود دارد”.
در خطبه ۱۹۸ حضرت به طور مفصل درباره ارزش قرآن صحبت می‌کند. این کلمات آن قدر شیوا و گویا است و به خوبی ویژگی‌های و ارزش قرآن را در کلام ناب امیر المؤمنین روشن می‌کند که جا برای هیچ توضیح و تفسیری باقی نمی‌گذارد.
بیشتر بخوانید:علی(علیه السلام) جمع اضداد و برپا کننده توفان‌های سهمگین در راه حق
این‌ها نمونه‌های کوچکی از توصیف قرآن و جایگاه آن در کلام امیر المؤمنین (علیه السلام) به عنوان دومین مفسر کلام وحی است. باشد که با تمسک به آن به صراط مستقیم هدایت یابیم!
برای آگاهی بیشتر به نهج البلاغه خطبه های: ۱۱۰، ۱۸۳، ۱۶۹، ۱۵۷، ۱۵۸، ۱۳۳، ۱۷۶، ۱۳۳ و ۱۹۸ مراجعه فرمایید.
سخنان حجت الاسلام عابدینی درباره علی علیه السلام و قرآن..
.
