قفل پنج ساله روابط تهران و عشق آباد شکست/ اولین سفر رئیس جمهور ترکمنستان به ایران پس از شش سال/ افزایش ۸۰درصدی تجارت ایران و ترکمنستان

رئیس جمهوری  ترکمنستان درحالی در صدر هیات عالی رتبه سیاسی و اقتصادی ، امروز سه‌شنبه به تهران سفر کرده است که این اولین سفر بردی محمداف به تهران از ابتدای برعهده گرفتن مسئولیت ریاست جمهوری ترکمنستان است  و پیش از این  او در ۱۹ دی ۱۴۰۰ به عنوان فرستاده ویژه رئیس جمهور وقت این کشور به ایران آمده بود. قرار است در این سفر دو روزه علاوه بر نشست‌های مشترک هیأت‌های عالی‌رتبه دو کشور، چند سند همکاری و تفاهمنامه امضا شود.

وضعیت ناخوشایند روابط با همسایگان در دولت‌های یازدهم و دوازدهم از جمله مشکلاتی بود که دولت سیزدهم وعده بهبود آن را مطرح کرد. از همین رو سفر به کشورهای همسایه در اولویت اصلی سیاست خارجی دولت آیت الله رئیسی قرار گرفت. سفر به تاجیکستان، ترکمنستان، قطر و روسیه از همین جهت قابل ارزیابی است. نکته جالب آنکه اکثریت سفرها رئیس جمهور جدید ایران پس از چند سال قطع سفرهای دوجانبه از سوی مقامات دولتی شروع شده است. روابط تیره چندین ساله با تاجیکستان و همچنین یک دهه عدم سفر رئیس جمهور ایران به قطر خود گویای بی توجهی رئیس دولت سابق بوده است. اما ماجرای ترکمنستان هم از این دست است. به همین دلیل به برخی از فراز و فرودها از جمله کاهش شدید روابط تجاری دو کشور و همچنین تیره شدن روابط سیاسی در دولت روحانی  و معکوس شدن این وضعیت در دولت سیزدهم می‌پردازیم.

سال‌های 88 تا 92 دوره اوج روابط تجاری و سیاسی ایران و ترکمنستان محسوب می‌شود. در این دوره تجارت دو کشور از مرز یک میلیارد دلار نیز فراتر رفته و مناسبات سیاسی نیز در چارچوب‌های گوناگون توسعه یافت. تنها چالش جدی میان تهران و عشق‌آباد در این سال‌ها مساله قطع گاز از سوی ترکمنستان و نیز پرداخت بدهی‌های ایران بود. با روی کار آمدن دولت یازدهم و دوازدهم اما این چالش‌ها در سایه برخی کم‌تدبیری‌ها و عدم توجه به موقع و کافی به مسائل همسایگان، تعمیق یافت.

دولت که در این دوره  بخش عمده توان خود را متمرکز بر توافق هسته‌ای و برجام کرده بود و همین امر نیز باعث غفلت نسبی از همسایگان، از جمله ترکمنستان شد. حتی بعد از برجام نیز که انتظار می‌رفت مناسبات تجاری ایران و این کشورها در سایه تعلیق برخی تحریم‌ها گسترش یابد، باز هم خروج ترامپ و بدعهدی آمریکا مجددا توان و توجه دیپلماسی را به سمت غرب و آمریکا متمایل نمود. این رویکرد در کنار نگاه‌های خاص و بعضا غیرسازنده نتایج اسف‌باری را بر جای گذاشت.

در وهله نخست این کم‌تدبیری واکنش ترکمنستان در قطع گاز را در برداشت که شرایط سختی برای ایران و حتی ترکمنستان (با توجه به قطع صادرات گاز ترکمنستان به روسیه) به وجود آورد. پس از آن نیز عدم تدبیر مناسب در حل و فصل اختلافات با کشور همسایه و ارجاع پرونده اختلافات به دادگاه‌های بین‌المللی شرایط را بسیار دشوارتر نمود.

نخستین برایند سیاسی از این روندها از سال 1394 به بعد، آن بود که رئیس‌جمهور ترکمنستان طی 6 سال اخیر سفری به تهران نداشته است. در حوزه مبادلات تجاری و اقتصادی نیز کاهش مبادلات از بیش از یک میلیارد دلار به کمتر از 200 میلیون دلار به خوبی بیانگر اثرگذاری این عامل می‌باشد. مشکلات ترانزیتی و برخی حواشی دیگر نیز به طور محسوسی متاثر از این فضای کلی در روابط بوده است.

به نظر می‌رسد روابط دو کشور در دولت سیزدهم به سمت بهبود و تقویت روابط تغییر کرده و قفل 5 ساله ای را که بر روابط دو کشور افتاده بود، شکسته شده است. انعقاد قرارداد سوآپ گازی سه‌جانبه بین ترکمنستان، ایران و جمهوری آذربایجان در 7 آذر 1400 و در حاشیه پانزدهمین اجلاس اکو در عشق‌آباد سیگنال نماد واضحی بود مبنی بر اینکه تهران و عشق آباد دور جدیدی از مراودات خود را آغاز کرده‌اند و قصد دارند سهم ویژه‌ای برای یکدیگر در روابط بین‌المللی خود  قائل شوند. طبق مرحله نخست این قرارداد که اجرای آن از نیمه دی ماه سال گذشته آغاز شد مقرر شد سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز از ترکمنستان به جمهوری آذربایجان از خاک جمهوری اسلامی ایران انتقال یابد و در این میان عواید این انتقال سوخت از مسیر ایران سبب پایداری تأمین سوخت زمستانی مورد نیاز استان‌های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان شود. این قرارداد به باور بسیاری از کارشناسان علاوه بر سودمندی اقتصادی برای هر دو کشور، ایران و ترکمنستان را به همسایه‌هایی با اهمیت راهبردی برای یکدیگر تبدیل کرد و در افقی دیگر نشان دهنده واقعیت امکان بی اثرسازی تحریم‌ها و تلاش‌های غرب برای منزوی کردن جمهوری اسلامی ایران است.

تصمیم اخیر سه کشور طرف قرارداد سوآپ گازی برای برابر کردن حجم قرارداد سوآپ از بعد اقتصادی و حالا سفر رئیس جمهور ترکمنستان به ایران را که قرار است موعد امضای اسناد و تفاهمنامه‌های همکاری متعددی باشد، باید بازتاب نگاه ویژه‌ای دانست که دولت سیزدهم به روابطش با همسایگان، کشورهای پیرامونی و نیز کشورهای  منطقه آسیای میانه دارد.

اعداد و آمار هم نشان می‌دهد که در ماه‌های گذشته از شروع به کار دولت سیزدهم ترمز روند نزولی تجاری بین دو کشور کشیده شده است. تا جاییکه گمرک ایران از افزایش بیش از ۷۹‌درصدی تجارت ایران و ترکمنستان در ۹‌ماه اخیر خبر داد. سخنگوی گمرک ایران، همزمان با سفر رئیس‌جمهور ترکمنستان به تهران، جزئیات تجارت غیرنفتی کشور با ترکمنستان از اول شهریور‌ماه ۱۴۰۰ تا پایان اردیبهشت امسال (از ابتدای شروع به‌کار دولت سیزدهم) را تشریح کرد. بر اساس این گزارش، یک‌میلیون و ۱۴هزار و ۴۷۴تن کالا به ارزش ۲۹۹میلیون و ۷۲۸هزار و ۵۳۵ دلار حجم تجارت خارجی دو کشور بوده است که در مقایسه با دوره زمانی مشابه با رشد ۴/ ۲۲درصدی در وزن و ۴/ ۷۹درصدی در ارزش همراه بوده است. سهم صادرات کالاهای ایرانی از این میزان تجارت غیرنفتی ۹۸۷هزار و ۷۵۵تن به ارزش ۲۷۶میلیون و ۶۳۷هزار دلار است که نسبت به مدت مشابه (ابتدای شهریور ۱۳۹۹تا پایان اردیبهشت ۱۴۰۰) رشد ۱۶درصدی در وزن و ۸۹درصدی در ارزش داشته است. در رابطه با سهم واردات از ترکمنستان در این ۹ماه نیز، ۳۵هزار و ۷۱۹تن کالا به ارزش ۲۳میلیون و ۹۱هزار و ۴۸۶دلار بوده که به‌رغم کاهش ۳۸درصدی در وزن، رشد ۱۴درصدی در ارزش داشته است.