نیروهای نظامی ایران طی دورههای تاریخی با دشواریها و تنگناها مواجه بودهاند؛ از روزی که نخستین بار سلاح گرم به دست گرفتند تا بعدها که قزاقها آمدند و شدند ارتش! تا دوران جنگ تحمیلی. اما حالا روزگار دیگری است.
ارتش ایران از زمان صفویان علاوه بر شمشیر، تفنگ به دست گرفت و توپ را بهعنوان ابزار جنگی به کار برد. در همین دوره نیز سربازان حرفهای و مواجببگیر به وجود آمدند و ارتش ملی شکل گرفت. ارتشی که صفویان ساختند و حتی تا شکست ابرقدرتهای نظامی آن دوره پیش رفت بعدها تغییر و تحول بسیاری را از سر گذراند، جنگهای بزرگی را برد یا باخت و در تاریخ ایران تأثیرگذار شد. هر بار حکومتی سقوط میکرد ارتش ملی ایران هم از بین میرفت و همتی بلند میخواست تا دوباره شکل بگیرد. هر وقت هم ارتش پیروز بود افتخار و غرور میآورد برای مردم و هر وقت شکست میخورد خسران و تحمیل. داستان ارتش در ایران داستان فراز و نشیبهای تاریخی است؛ حکایت روزگاری که از سر این سرزمین و مردمانش گذشته است.
ارتش حرفهای شاهعباس
شاه اسماعیل یکم که سلسله صفویان را بنیان نهاد ارتشی داشت مرکب از سواران چادرنشین. اما شاهعباس با الگوی ارتش عثمانی ارتشی جدید به مفهوم امروزی آن تأسیس کرد؛ ارتشی منظم و ملی که دیگر از سران قبایل و حکام ایالات پیروی نمیکردند. «شاهسون»ها ارتشی جدید بودند متشکل از قزلباشهای وفادار و نیروهای محلی و جنگاوران حرفهای که از حکومت مرکزی حقوق میگرفتند. در دوره صفویه تفنگهای فتیلهای و انواع تپانچه در اختیار ارتش قرار گرفت؛ نخستین استفاده ارتش ایران از سلاح گرم. ۶ هزار تفنگ از انگلیس آورده بودند. درنهایت ارتش شاهعباس نیرویی ۶۰ هزارنفری شد با ۵۰۰ عراده توپ. ۶ نبرد با دولت عثمانی ازجمله چالدران مهمترین جنگهای دوران صفویه بود که با ۵ شکست و یک پیروزی همراه بود. البته پیروزی مهمی که به بازپسگیری قفقاز و اشغال میانرودان و آناتولی شرقی منجر شد. معروفترین نبرد صفویان نیز جنگهایی است که بیرون راندن سربازان امپراتوری پرتغال از جزایر جنوب ایران را در پی داشت.
نیروی دریای مدرن افشاریان
نادرشاه ارتشی ۱۳ هزارنفری متشکل از نیروی گارد سلطنتی و سپاه غلامان داشت که حقوق میگرفتند و باقی لشکریان هنگام جنگها از نیروهای محلی تأمین میشد. در نبرد کرنال برای فتح هندوستان در سال ۱۱۱۷ شمسی سربازان ارتش نادر را حدود ۱۰۰ هزار نفر نوشتهاند. جنگ و لشکرکشی مداوم در دوران افشاریان فرصتی برای بازسازی ارتش نداد. در این دوره زنبورکها سلاح اصلی جنگ بودند؛ توپهای کوچک دستی که معمولاً بر پشت چهارپایان و بهویژه شترسوار میشد. زنبورک از دوره صفویه وارد ایران شده بود و نادر آن را بهخوبی به کار گرفت. دیگر اینکه نادر نخستین ناوگان دریایی مدرن ایران را شکل داد. پیش از آن صفویان از کشتیهای تجاری برای مقاصد نظامی و جابهجایی نیرو استفاده میکردند و البته برای تشکیل نیروی دریایی نیز تلاش کرده بودند ولی نادر بالاخره چند کشتی جنگی از انگلستان و هلند خرید. نادر افشار ۲ بار با عثمانیان جنگید که یکبار پیروز شد و یکبار هم عهدنامه صلح امضا شد.
توپهای جنگی کریمخان
کریمخان ارتشی متشکل از گارد سلطنتی و سربازان گارد والیها (استانداران) داشت که بیش از ۱۰ هزار نفر بودند. برای جنگها ارتش او به ۴۰ هزار نفر هم میرسید. وی برای تجهیز واحد توپخانه در ارتش توپهایی از بریتانیا و پرتغال و اسپانیا خرید. البته در ایران هم توپ را میساختند؛ در یک کارگاه ریختهگری به سرپرستی یک گرجی تازهمسلمان که سابقه کار در ارتش روسیه را داشت. پس از کریمخان ارتش منظم ایران از هم پاشید و جنگهای داخلی شروع شد.
زرادخانه قاجاری
قاجارها که به سلطنت رسیدند دوباره ارتشی متشکل از ایلات و قوای محلی داشتند. بااینحال در دوره فتحعلی شاه دوباره ارتشی نسبتاً منظم شکل گرفت. مهمات جنگی از روسیه و فرانسه خریداری شد و هیئتی ۲۷ نفری از افسران فرانسوی آمدند و یک کارخانه ریختهگری توپ جنگی در اصفهان و یک زرادخانه در تهران راه افتاد؛ همانکه بعدها قورخانه شد.
در دوره محمدشاه برای ارتش تجهیزات جدیدی از انگلیس خریدند. ارتش ایران حدود ۷۵ هزار سرباز داشت که تعدادشان در جنگها به ۱۸۰ هزار نفر هم میرسید. اغلب افراد سوارهنظام نیز از میان روستاییان و ایلات بودند. قرار بود قورخانه سالی ۶۰۰ توپ به همراه تفنگ، باروت و مهمات جنگی بسازد ولی کار با مشکلات فنی مواجه میشد.
ارتش جدید امیرکبیر
در دوره ناصرالدین قاجار امیرکبیر ارتشی جدید برای ایران شکل داد. ابتدا مستشارانی از کشورهای بیطرف در ایران به خدمت گرفت و بعد نظامنامه ۲۴ مادهای قشون را تنظیم کرد. سربازگیری نیز تابع قوانین خاصی شد. برخی قوانین جالب اینکه اهالی کاشان و گیلان که تهیهکننده اصلی منسوجات و اقلام پارچهای در ایران بودند از خدمت معاف شدند، مالیاتی عمومی برای تأمین گندم و نان سربازخانهها وضع شد، از بین هر ۱۰ نفر رعیت یکی به سربازی میرفت که مدتش ۴ سال بود و اعیان برای معافیت فرزندشان از خدمت سربازی ۱۰۰ تومان میپرداختند تا صرف معیشت و تجهیزات سربازان شود. اینطوری ارتشی پدید آمد با ۵۰ فوج (هنگ) پیادهنظام که هر یک هزار نفر نیرو داشتند، ۱۲ فوج سوارهنظام، توپچیها، زنبورکچیها، فوجهای شترسوار برای بلوچستان و کرمان و فوجهای حراست از مرزها.
ناو پرسپولیس
پس از قتل امیرکبیر این ارتش جدید قاجار هم چندان دوام نداشت. اما اتفاق مهم دیگر تشکیل دوباره نیروی دریایی بود. ناصرالدین در سفر فرنگ یک ناو آلمانی ۶۰۰ تنی مجهز به ۴ عراده توپ خرید و نامش را گذاشت پرسپولیس. این ناو به همراه ناو کوچکی به نام شوش ۳۰ هزار لیره انگلیسی خریداری شده بود. این ناوها ۵۰ سال در تحولات سیاسی و نظامی ایران در خلیجفارس نقش داشتند.
قزاقها؛ تفنگچیهای وارداتی!
اتفاق مهم دیگر در این دوره تشکیل بریگارد (تیپ) قزاق در ایران بود. نیروی «کازاخ» که در ایران قزاق نامیده میشود به درخواست ناصرالدینشاه یا براثر فشار روسیه تزاری در ایران تشکیل شد. نخستین گروه قزاقها از راه رسیدند و ماندگار شدند. قزاقها از همان ابتدا هم بهجای شاه و دولت ایران مطیع امپراتوری روس بودند و طی چند دهه در تاریخ سیاسی ایران نقش بازی کردند؛ فرماندهانی نظیر کلنل لیاخوف روس که مجلس را به توپ بست و رضاخان میرپنج داشتند. تفنگچیهای قزاق ابتدا بخشی وارداتی در ارتش ایران بودند ولی سالهای بعد به دیویزیون (لشکر) ارتقا یافتند و شدند نیروی اصلی ارتش ایران. ایرانیها از این سربازان اجنبی دل خوشی نداشتند ولی برخی افراد برای گذران زندگی عضو این نیرو میشدند. قزاقها که اغلب اهل روسیه و ناحیه قفقاز بودند بهمرور فرمانده و افسر شدند و ایرانیها شدند سرباز آنها. حقوق سرباز قزاق ماهی ۴۰ قران بود درحالیکه حقوق درجهداران به ۴۰۰ قران و حقوق فرماندهان به ۱۲۰۰ قران هم میرسید. اطاعت ناپذیری و استقلال قزاقها در ارتش ایران به حدی بود که برای مثال در جنگ جهانی اول امپراتوری روسیه با اجازه خودش در برخی شهرهای شمالی ایران واحد قزاق تشکیل داد! ناگفته نماند واژه قزاق ربطی به قوم قزاق و مردم قزاقستان ندارد و در ترجمه بهاشتباه اینچنین نوشته شده است. نام اصلی این قوای روسی کازاخ است.
ناوچه ۱۴ هزارتومانی!
در دوره مظفرالدین قاجار قانون مشروطه که نخستین قانون اساسی ایران بود به تقویت ارتش تأکید داشت. اگرچه در عمل چنین اتفاقی نیفتاد. البته در این دوره تعدادی کشتی کوچک به نیروی دریایی اضافه شد ازجمله ناو مظفری. مظفرالدین قاجار یکبار هم در سفر فرنگ یک ناوچه کوچک خرید برای خلیجفارس به مبلغ ۱۴ هزار تومان! در سفر دیگری به فرنگ تعدادی توپ و خمپاره و وسایل توپ سازی از کارخانههای انگلیسی و اتریشی خرید به مبلغ ۲۵ هزار تومان. در دوره مظفری ناوچههای توپدار و کشتیهای ترابری کوچک نیز برای مبارزه با دزدان دریایی خریداری شد. تأسفبار اینکه ناوهای اصلی ناوگان دریایی ایران بعدها به دلیل بیتوجهی فرسوده شده و درنهایت در نزدیکی بوشهر غرق شدند.
ناو پرسپولیس در سال ۱۳۸۵ توسط نیروی دریایی ارتش از آب بیرون کشیده شد و پس از نوسازی مختصر به موزه دریانوردی بوشهر رفت.
۳ و نیم میلیون کیلومترمربع از دست رفت!
قاجاریان در بیش از ۱۳۰ سال حکومتشان ۳ دوره جنگهای بزرگ و چندین ساله با امپراتوری روسیه داشتند و نتیجه یکبار پیروزی و ۲ بار شکست بود. یکبار هم با ترکیه عثمانی جنگیدند و پیروز شدند. در جنگهای بین ایران و بریتانیا در اوایل سلطنت ناصرالدین قاجار نیز نتیجه جنگ جدایی هرات از ایران بود. در دوران قاجار طی عهدنامههایی نظیر گلستان، ترکمانچای، ارزروم و آخال درمجموع بیش از ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار کیلومترمربع از ایران جدا شد؛ ازجمله کشورهای آسیای میانه و حوزه قفقاز که همینالان خودشان حدود ۱۰ کشور مستقلاند و همچنین افغانستان و بخشهای بزرگی از بلوچستان و کردستان ایران. مساحت سرزمینهای جداشده در دوران قاجار بیش از ۲ برابر مساحت فعلی ایران است. علاوه بر ضعف داخلی، بیکفایتی شاهان و درگیریهای سیاسی ابرقدرتها در ایران ارتش قاجار نیز هیچگاه ارتشی مقتدر و منظم نبود؛ مشکلات مالی و اداری داشت و هیچوقت هم تعداد نفراتش بهاندازه نیاز و ظرفیت واقعیاش نبود. آخر و عاقبت ارتش قاجار هم اینکه در دوره احمدشاه ارتش ۷ هزارنفری! ایران در برابر حمله متفقین طی جنگ جهانی اول عملاً ناتوان بود و ایران اشغال شد.
تشکیل نیروی هوایی؛ یونکرسها میآیند
پس از سقوط تزارها در انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ میلادی (۱۲۹۶ شمسی) فرماندهان و افسران روس نیروی قزاق از ایران رفتند و قزاق شد ارتش اصلی ایران. آن سالها به دلیل ناامنی داخلی و تاختوتاز قدرتهای خارجی در ایران بهویژه طی جنگ جهانی اول تشکیل ارتش قوی، ضروری به نظر میرسید. در سال ۱۳۰۰ لشکر قزاق در ۱۰ شهر ایران ازجمله تهران، قزوین، اصفهان، گیلان و… بیش از ۱۱ هزار نیرو داشت. همان سال رضاخان که وزیر جنگ بود تشکیل ارتش جدیدی را از ادغام نیروهای قزاق با ژاندارمری اعلام کرد؛ ارتشی با ۵ لشکر در تهران، تبریز، همدان، اصفهان و مشهد. بودجه ارتش در آن سال ۹ میلیون تومان بود. سال بعد مهمات و سلاحهای جدیدی از اروپا برای ارتش ایران خریداری شد و گروههایی برای آموزش فنون نظامی به دانشکدههای نظامی فرانسه اعزام شدند. سال ۱۳۰۳ نیز قرار شد ایران نیروی هوایی داشته باشد. در سال ۱۳۰۵ ارتش ایران حدود ۴۰ هزار نفر نیرو داشت و ۱۷ فروند هواپیمای فرانسوی و روسی و «یونکرس» های آلمانی. صنایع نظامی نوین ایران نیز با تولید تفنگ برنو در قورخانه قدیمی تهران آغاز شد. مشکل قورخانه هم مانند باقی امکانات و تجهیزات ارتش ایران بود؛ وابستگی به خارجیها. در دوره قاجار و پهلوی ارتش برای تولید جنگافزار و تأمین لوازمیدکی و تعمیرات به خارجیها نیاز داشت. در قورخانه هم در تمامی سالهای فعالیتش یک مهندس یا نظامی خارجی بهعنوان رئیس استخدام میشد تا کار پیش برود. درنهایت قورخانه با راهاندازی کارخانههای جدید اسلحه و مهماتسازی در شهرهای ایران از اعتبار افتاد و درنهایت متروک شد. طی دوره پهلوی اول بودجه ارتش حدود ۴۰ درصد درآمد کشور بود.
سیمرغ، همای، ببر، پلنگ
نیروی دریایی ارتش در سال ۱۳۰۴ جانی تازه گرفت و کشتیهای سفیدرود، چالوس، نوشهر، رامسر و گرگان نخستین ناوگان نظامی مدرن ایران در دریای شمال را تشکیل دادند. ناو شهسوار و ۳ ناوچه ایتالیایی هم بعدها از راه رسیدند. ناوچه شاهین و ناوچههای توپدار ایتالیایی با نامهای ببر، پلنگ، سیمرغ و کرکس نیز در سال ۱۳۱۱ ناوگان دریای جنوب را تشکیل دادند. ناوهای شهباز، همای، شاهرخ، چلچله، کارون و کهف نیز به همراه تعداد زیادی کشتیهای کوچک بعدها به این ناوگان اضافه شد. بااینحال ارتش پهلوی اول که در سال ۱۳۲۰ حدود ۱۰۰ هزار نیرو داشت با حمله متفقین طی چند ساعت فروپاشید تا ایران بار دیگر اشغال شود. تعدادی از هواپیماهای نیروی هوایی منهدم و تعدادی از کشتیها نیز غرق شدند.
بودجه نفتی ارتش!
در دوره پهلوی دوم افزایش بودجه کشور به دلیل بالا رفتن قیمت نفت به افزایش امکانات ارتش منجر شد. ارتش از ۶۵ هزار نفر در سال ۱۳۲۰ رسید به ۴۱۰ هزار نفر در سال ۱۳۵۵. بودجهاش هم از ۱۶ میلیون دلار در سال ۱۳۲۶ رسید به ۸ میلیارد دلار در سال ۱۳۵۵. ایران بیش از ۲۰ اسکادران هواپیمای جنگنده، بمبافکن، ترابری و شناسایی داشت و ۷۶ اسکادران بالگرد و حدود ۵ هزار خلبان. هر اسکادران ۱۲ تا ۲۴ فروند هواپیما یا بالگرد را شامل میشود. تا سال ۵۷ ارتش ایران ۳ فروند ناوشکن سنگین موشکانداز انگلیسی و آمریکایی با امکانات رزمی و ترابری دریایی داشت با نامهای آرتمیس و ببر و پلنگ. ۴ ناو محافظ، ۲۷ ناوچه گشتی، ۶ کشتی مین جمع کن و دهها کشتی کوچک و هاورکرافت هم داشت با ۵ پایگاه نیروی دریایی در بندرعباس، بوشهر، خارک، خرمشهر و چابهار.
جنگی که نقطه عطف بود
بخش عمده تجهیزات ارتش ایران در جنگ تحمیلی استفاده شد یا از بین رفت. بخشی دیگر هم به دلیل قدیمی شدن تکنولوژی حداکثر تا یک دهه بعد در خدمت ارتش بود و بعد بازنشسته یا اوراق شد. دفاع مقدس یک نقطه عطف بود؛ تنها جنگ بزرگ در ۱۵۰ سال اخیر که در آن هیچ بخشی از خاک ایران جدا نشد. اتفاق مهم دیگر شکل گیری و سازماندهی مؤثر سپاه پاسداران بود؛ نهادی با قدرت فزاینده در نیروهای مسلح ایران.
رویکرد جدید برای نیروهای نظامی
پس از پایان جنگ بازسازی نیروهای نظامی ایران در دستور کار قرار گرفت و این بار با رویکردی جدید؛ تکیهبر توانمندی داخلی. همین رویکرد از طریق کاهش وابستگی به خارجیها موجب تقویت شگرف نیروی نظامی ایران شد. آمارهای مرتبط با تواناییهای نظامی کشورها بنا به اصول حفاظت از اطلاعات نظامی بهطور رسمی اعلام نمیشود ولی کارشناسان نظامی با توجه به شواهد توانایی ارتشها را تخمین میزنند. آمارهای نفرات و تجهیزات و تکنولوژیهای نظامی ایران نیز بهطور رسمی اعلام نمیشود و محرمانه است اما قدرت نظامی ایران محرمانه نیست؛ آشکار است. امروز ایران هزاران تانک جنگی، خودرو زرهی، هواپیمای جنگنده، بالگرد ترابری و تهاجمی، توپ جنگی، لانچر پرتاب موشک، ناوچه، رزمناو، زیردریایی، کشتی دفاع از ساحل، قایقهای تندرو، کشتی ضد مین و… دارد با نیروهای نظامی ملی و متکی به تواناییهای بومی. اینطوری است که وبگاه نظامی «گلوبال فایر پاور» در ردهبندی برترین قدرتهای نظامی جهان در سال ۲۰۱۹ ایران را در میان ۱۳۷ کشور در رتبه ۱۴ قرار داده است؛ بالاتر از رژیم صهیونیستی (رتبه ۱۶) و عربستان سعودی (رتبه ۲۵). نکته مهم اینکه این ردهبندی صرفاً برای ارتش است و تواناییهای سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در نظر نگرفته است. طی سالهای اخیر کارشناسان نظامی، ایران را دهمین قدرت موشکی جهان میدانند. البته دشمنان وقتی مینشینند و خوب فکر میکنند! به نتایج جالبتری هم میرسند. فرمانده سابق ستاد فرماندهی مرکزی ایالاتمتحده آمریکا، ایران را قدرت اول در منطقه غرب آسیا معرفی کرده است و موسسه آمریکایی هادسون، ایران را با در نظر گرفتن تمامی امکانات سیاسی و بینالمللی و از همه مهمتر قابلیتهای فزاینده نظامیاش هفتمین قدرت برتر جهان معرفی کرده است.
امین رحیمی